ÜSLUBİYYAT
1. ÜSLUB HAQQINDA MƏLUMAT. Bu və ya digər bir dilin üslubi
imkanlarını öyrənən dilçilik sahəsi üslubiyyat adlanır.
Üslubiyyatın əsas vahidi üslubdur. «Üslub» dedikdə dil vasitələrindən
məq-sədyönlü istifadə üsulu, forması nəzərdə tutulur. Dil
vahid-lərindən istifadə özünü iki baxımdan göstərir:
1) ümumi, yaxud ictimai baxımdan (bu zaman funksional üslublar
meydana çıxır);
2) xüsusi, yaxud şəxsi baxımdan (bu zaman fərdi üslub meydana
çıxır).
Milli ictimai təfəkkürün müxtəlif sahələrini əks etdirən,
dil vahidləri də həmin sahələrin tələbi ilə seçilib sistemləşən
funk-sio-nal üslublar (bədii üslub, elmi üslub, publisistik
üslub, məişət üs-lu-bu, rəsmi-işgüzar üslub) birlikdə ədəbi
dili təşkil edir. Fərdi üs-lub funksional üslublardan fərqli
olaraq, xüsusi səciyyə daşıyır və əsa-sən bir şəxsə (müəllifə)
aid olur. Məs: Füzuli üslubu, Səməd Vur-ğun üslubu və s.
Bə'zən bu və ya digər dil xüsusiyyətlərini ümu--milikdə
daşıyan bir neçə şəxs (müəllif) də eyni üsluba aid ola bilər.
Məs: molla nəsrəddinçilərin üslubu, füyuzatçıların üslubu
və s.
Üslub bu və ya digər dilin üslubi imkanlarının təzahürüdür.
2. AZƏRBAYCAN ƏDƏBI DILININ ÜSLUBLARI. Azər-baycan ədəbi
di-li-nin funksional üslubları milli ictimai təfəkkürümüzün
əsas sahə-lərini əhatə edir. Funksional (ümumi, ictimai)
üslublar sisteminə aşağıdakılar daxildir:
1) Bədii üslub. 2) Elmi üslub. 3) Publisistik üslub. 4)
Məişət üslubu. 5) Rəsmi-işgüzar üslub.
3. BƏDII ÜSLUB. Bədii üslub milli bədii təfəkkürümüzün ifa-dəsi
olub, obrazlı, emosional nitq formasıdır. Bu üslub dilimizin
tarixində həmişə aparıcı olmuş, müəyyən mərhələlərdə isə
hətta bütövlükdə ədəbi dili təmsil etmişdir. Funksional
imkanlarının ge-nişliyinə görə bədii üslub çox zaman ədəbi-bədii
dil də adlan-dı-rılır.
Bədii üslubun əsas və başlıca xüsusiyyəti obrazlılıqdır.
Ob-ra-zlılıq hər bir sahədə bədii üslubun əsas göstəricisi
olsa da, bü-töv bir hadisədir, bu və ya digər mətni ümumilikdə
xarakterizə edir.
Emosionallıq (yaxud ekspresivlik), hər şeydən əvvəl, obraz-lılıqdan
irəli gəlir. Obrazlı nitq eyni zamanda emosional (və ya
ekspresiv) nitqdir.
Dildə müxtəlif səviyyələrdə obrazlılığın, eləcə də emosio-nal-lığın
göstəriciləri, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir:
1) Fonetik səviyyədə: alliterasiya – samit səslərin təkrarı,
həm ahəngləşməsi (məs: qapqara qaralmaq), assonans – sait
səs-lərin həmahəngləşməsi (məs: qupquru qurumaq), təkrar
(bunlar ritm yaradan əsas vasitələrdir), intonasiya və s.
2) Leksik səvvəyədə: epitet, təşbeh, mübaliğə, istiarə,
kinayə (bunlar məcazın müxtəlif növləridir), frazeologiya,
omonimlik, sinonimlik, antonimlik və s.
3) Qrammatik səviyyədə: söz sırasının dəyişməsi, qeyri-normativ
cümlə konstruksiyalarının işlənməsi, ellipsis və s.
Bədii üslub, adətən, ümumxalq dilinə əsaslanır. Xalq təfək-kürünün
məhsulu olan sözlər, hətta dialektizmlər də (müəyyən həcmdə)
həmin üslubda işlənir.
Bədii üslub aşağıdakı formalarda təzahür edir:
a) Şe'r dili. Şe'r dili aydın seçilən ahəngə, vəznə, ölçü
və bölgüyə malik, qafiyələnən dildir.
b) Nəsr dili: Nəsr dili müəyyən süjetə malik təhkiyyənin
- hekayə, povest, roman, oçerk və s. dilidir.
c) Dramaturgiya dili monoloq və dialoqlardan ibarət səhnə
dilidir.
4. SÖZÜN POETIK FUNKSIYASI (POETIZM). Sözün bədii üslubdakı
əsas işinə, vəzifəsinə sözün poetik funksiyası deyilir.
Mətndə bilavasitə poetik funksiya daşıyan söz, yaxud ifadə
poetizmdir. Poetizm – bədii sözdür.
Bədii söz, əsasən, məcazi mə'nada işlənmiş sözdür. Məs:
şirin duyğular, acı xatirələr, soyuq adam və s.
Frazeologizmlər də dilin poetik imkanları hesabına yaran-mışdır.
Lakin hazırda frazeoloji birləşmələr dilin normativ va-hid-ləri
sırasına daxildir.
5. BƏDII IFADƏ VASITƏLƏRI (MƏCAZLAR). Sözün poetik funksiyası
ən çox bədii ifadə vasitələrində, yaxud mə-cazlarda meydana
çıxır. Bədii ifadə vasitələri (məcazlar) qey-ri-müstəqil
mə'nada işlənən söz və ifadələrdir. Onların əsas növləri
aşağıdakılardır.
1) Epitet. Bu və ya digər predmetin qeyri-müstəqil, məcazi
əlamətini göstərən tə'yinə epitet, yaxud bədii tə'yin deyilir.
Epitet yunan sözü olub əlavə deməkdir. Bədii əsərdə mə'nanı
qüvvət-ləndirmək, müəyyən bir cəhəti diqqətə daha qabarıq
çatdırmaq üçün həmin fikri ifadə edən sözə qüvətləndirici,
tə'yinedici söz artırılır. Məs: ağır söz, yuxulu torpaq,
dərin zəka, şirin yuxu və s.
Aşağıdakı misallarda işlənən epitetlərə diqqət edək:
Çənlibeldən səni deyib gəlmişəm,
Alma gözlü, qız birçəkli Qırat gəl.
və ya:
Açır qızıl şahinlərim göy üzündə qanadını,
Yazır mavi üfüqlərdə ana yurdun mərd adını.
Bu misallardakı “alma gözlü”, “qız birçəkli”, “qızıl şa-hin-lə-rim”
sözləri epitetidir.
Bə'zən bir sənətkarın işlətdiyi uğurlu epitetlərdən başqa
sənətkarlar da istifadə edirlər ki, bunlara müqəyyəd epitetlər
deyilir. Məs: kaman qaşlı, tuti dilli, sərv boylu və s.
2) Təşbeh (bənzətmə). Bu və ya digər predmetin diqqəti çə-kən
əlamətinə görə başqa bir predmetə oxşadılmasına təşbeh,
ya-xud bənzətmə deyilir. Təşbeh sözü ərəb mənşəli olub oxşatmaq,
bənzətmək mə'nasını ifadə edir. Məcazın sadə növlərindən
olan təşbehin tərkib hissələri aşağıdakılardır:
a) bənzəyən, b) bənzədilən, c) bənzətmə qoşması, ç) bən-zət-mə
əlaməti. Təşbehin iki forması var:
1. Kimi, tək, elə, bil, sanki və s. qoşmalarla – qrammatik
əla-mət-lərlə düzələn təşbehlər. Məs: Buz kimi soyuq adam.
Əlləri san-ki qızıl idi. Elə bil damdır. Lalə tək qızarmaq
üz qay-da-sı-dır və s.
Bu yolla düzələn təşbehlərə müfəssəl təşbehlər (bən-zətmə-lər)
deyilir.
2. Həmin qrammatik əlamətlərin iştirakı olmadan düzələn
təşbeh-lər. Məs: Dəhanın püstədir, dişlərin inci. Gözləri
ahu gözüdür və s.
Bu yolla düzələn təşbehlər mükəmməl təşbehlər adlanır.
3) Metafora (istiarə) Bədii dildə geniş yayılmış məcaz növlərindən
biri də metaforadır. Bu və ya digər predmetin, hadisənin
əlamətinin həmin predmetin, hadisənin adı çəkilmədən başqasına
(başqa predmetə, hadisəyə) köçürülməsinə metafora (istiarə)
deyilir.
Metafora yunan sözü, istiarə isə ərəb sözüdür. Hər iki söz
“köçürmək” mə'nasını verir. Aşağıdakı nümunələr diqqət edək:
Əzizim ulu dağlar,
Çeşməli, sulu dağlar,
Burda bir qərib ölmüş,
Göy kişnər, bulud ağlar.
Və ya:
Qış günəşi uzaqdan yorğun-yorğun
Baxırdı yamaclara.
Birinci misalda at və insana məxsus olan əlamətlər göyün
və buludun, ikinci misalda isə insana xas cəhət (baxmaq)
günəşin üzərinə köçürülmüşdür.
4) Metonimiya. Yunanca “metonomadro” sözündən yara-nan bu
terminin mənası “ad dəyişmə” deməkdir. Fikri qüvvət-lən-dirmək
üçün bir sözü başqa bir sözlə əvəz olunan bu məcaz nö-vünə
ədəbi dildə və adi danışıqda tez-tez təsadüf olunur. Mə-sələn:
Nəbatini təkrar-təkrar oxumuşam. Mə'lumdur ki, bu misalda
söhbət Nəbatinin əsərlərinin təkrar-təkrar oxun-masın-dan
gedir.
Aşağıdakı misallar metonimiyaya aid nümunələrdir:
Salon heyrət içindədir… Sükut edir başdan-başa…
Güləcəksən hər bir zaman,
Azərbaycan, Azərbaycan!
“Danışır Bakı”, “Göstərir Təbriz” və s.
5) Simvol (rəmz). Simvol yunanca “simvolon” sözündən olub
şərti əlamət mə'nasını bildirir. Bu termin ədəbiyyatımızda
çox zaman rəmz kimi də işlənir. Rəmz ərəb sözü olub işarə
ilə müəyyən məqsəd anlatmaq, müəyyən fikir ifadə etmək mə'nasını
bildirir.
Ədəbiyyatda bir sözlə müəyyən fikrin üstüörtülü şəkildə
ifadə olunmasına simvol deyilir.
Simvoldan həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda geniş is-ti-fadə
olunur. Göyərçin - sülh, Leyli, Məcnun, Fərhad – sə-da-qət-li
aşiq, şir – qüvvət, güc, canavar – acgözlük, tülkü – hiylə-gə-r-lik
simvolu – rəmzidir.
6) Kinayə. Kinayə ədəbi dildə geniş yayılmış bədii ifadə
vasitələrindəndir. Bədii təsvir vasitələrindən fərqli olaraq,
ifadə vastələri cümlə, tam fikir şəklində çıxış etdiyi üçün
bunlara poetik sintaksis, yaxud sintaktik fiqurlar da deyilir.
Sözün zahirən müsbət mə'nada deyilib, əslində mənfi mə'na
bildirməsinə kinayə deyilir. Bu termin çox zaman ironiya
adı ilə də işlədilir. Kinayə ərəb sözü olub tə'nə etmək,
toxunmaq, ironiya isə yunan sözü olub hiyləgərlik, istehza
deməkdir.
Kinayənin ən kəskin forması tə'riz adlanır ki, ədəbiy-yat-şü-naslıqda
buna sarkazm da deyilir.
Məzmununa görə kinayənin iki növü var:
1) Yumorlu kinayə. Məs: Ə, bu lap əjdahadır ki (Qorxaq,
bacarıqsız adam haqqında). Maşallah, nə gözəlsən (Çirkin
ada-ma müraciətlə) və s.
2) Satirik kinayə. Məs: Bizi ağ günə çıxartdı (işini bacar-mayan
rəhbərlər haqqında) və s.
7) Bədii sual. Əsərin emosional tə'sirini artırmaq, oxucu
və dinləyicidə hiss-həyəcan doğurmaq məqsədilə fikrin sual
tərzin-də, formasında ifadə olunmasına bədii sual deyilir.
Məs:
Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?
Fələklər yandı ahimdən, müradım şəmi yanmazmı?
8) Bədii təzad. Bədii əsərdə məzmunca bir-birinə zidd iki
anlayış və ya vəziyyətin qarşılıqlı şəkildə verilməsinə
təzad de-yilir. Ədəbiyyatşünaslıqda buna antiteza da deyilir.
Təzad əsasən aşağıdakı yollarla yaranır:
1) Bir cümlədə bir-birinə zidd olan iki sözün işlədilməsi
yolu ilə. Məs: Yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir,
Yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir.
Və ya;
Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm,
Müqəyyəd oldu ol azad gördüyün könlüm.
2) Bir-birinə zidd olan hadisə və əhval-ruhiyyənin verilməsi
yolu ilə. Məs: Bomboz səhrada, istinin adamın başına qor
ələdiyi susuz biyabanda məğrur görkəmi ilə təbiətə meydan
oxuyan yaşıl sərvin kölgəsində iki adam baş-başa verərək
söhbət edirdi.
9) Təkrir. Eyni sözün, yaxud söz qrupunun, ifadənin təkrar
olunmasına təkrir deyilir. Təkrir bədii əsərin emosional
tə'sirini artıran ifadə vasitələrindəndir. Məs: Qayaları
sökün! Sökün!
Təkririn növlərindən biri anaforadır. Sözün mə'nası eyni
başlanğıc deməkdir. Misralar, yaxud cümlələr eyni sözlə
baş-la-yırsa, bu zaman anafora yaranır. Məs: Mən düşmənəm
sizin qan içində üzən təxtü tacınıza! Mən düşmənəm sizin
insan əti yeyən ikibaşlı qartalınıza!
Yaxud:
Alqış o boyasız, rəngsiz üzünə,
Alqış o hiyləsiz, təmiz sözünə,
Alqış əmdiyimiz halal südünə!
Təkririn növlərindən biri epifora adlanır. Anaforanın əksi-nə
olaraq epiforanı misra və cümlələrin sonunda təkrarlanan
söz-lər yaradır. Məs:
Ürəyimdən səslər gəlir: İngilisdir! İngilisdir!
Yaxud: Eyni süxəndanan, bu günlər bir hidayət vəqtidir,
Ülfətü ünsiyyətə dair xitabət vəqtidir.
10) Mübaliğə. Bədii əsərdə nəzərə çatdırılacaq hadisə, hiss
və həyacanın qəsdən əslində olduğundan daha güclü, qabarıq
ve-rilməsinə mübaliğə deyilir. Mübaliğə ərəb sözüdür və
şişirtmək, üs-tünlük vermək, böyütmək, artırmaq mə'nasını
bildirir. Müba-li-ğəyə bə'zən şişirtmə də deyilir. Məs:
Yeddi batman düyünün plo-vu, yeddi şaqqa qoyun əti Koroğlunun
bir oturumluq yeməyi idi.
Yaxud:
Kuhkən künd eyləmiş min tişəni bir dağ ilə,
Mən qoparıb atmışam min dağı bir dırnağ ilə.
11) Litota. Litota yunan sözü olub, kiçiltmək, əhəmiy-yət-siz-ləşdirmək
mə'nasını bildirir. Mübaliğənin (şişirtmə) əksi olan litotadan
(kiçiltmə) müəyyən hadisəni, əşyanı əsərin ideyasına uyğun
olaraq, əslində olduğundan daha zəif, kiçik şəkildə nəzərə
çatdırmaq üçün istifadə olunur. Məs:
Eldarın dəstəsi gəlir irəli,
Qırır sərçə kimi bizimkiləri.
Yaxud:
Qorxudan dovşan kimi tir-tir əsən Haykaz gizlənməyə siçan
deşiyi axtarırdı.
12) İnversiya. Bu söz latın sözü olub, yer dəyişmək de-mək-dir.
Nitqin, ifadənin bədii tə'sirini artırmaq məqsədilə sözlərin
qram-matik ardıcıllığının qəsdən pozulmasına inversiya deyilir.
Məs: Məhəmmədhəsən əmi olardı on-on iki yaşında ki, atası
Ha-cı Rza vəfat elədi… Yaxşı dövlət qalmışdı mərhum atasından:
ne-çə zəmilər, neçə ilxılar, nə qədər fərş, çoxluca pul…
Misaldakı söz sırasının pozulması inversiya əmələ gətir-miş-dir.
6. MƏTNALTI MƏ'NA HAQQINDA. Sözün, yaxud bütöv mətnin ifadə
etdiyi mə'na bə'zən üzdə olmur, dərhal anla-şıl-mır, mətnin
dərinliyində “gizlədilir”. Buna mətnaltı mə'na de-yilir.
Mətnaltı mə'na, yaxud sətraltı mə'na aşağıdakı məq-səd-lərdən
irəli gəlir:
1) Sözü, yaxud mətni daha maraqlı, daha tə'sirli etmək;
2) Mə'nanın, fikrin, müəyyən mövqeyin cəmiyyətdə doğu-ra-cağı
təhlükədən qorunmaq.
Birinci məqsəd, adətən, lirik sənətkarların, ikincisi isə,
bir qayda olaraq, satirik sənətkarların təcrübəsində özünü
göstərir.
Məs: Bir ağılın budağından sallanıb,
Neçə-neçə ağlı dayaz yaşayır.(lirik)
Millət necə tarac olur olsun, nə işim var,
Düşmənlərə necə möhtac olur olsun, nə işim var! (satirik)
7. MÜƏLLIFIN DILI (TƏHKIYƏ) VƏ TIPIN DILI.
Müəl-lifin dili (təhki-yə) yazıçının öz üslubudur, onun
bədii təfəkkürünün birbaşa gös-tə-ricisidir. Müəllifin dilində
ədəbi dilin normalarına əməl olun-ma-sı başlıca şərtdir.
Yə'ni müəllifin dilində dialekt sözlərinə, vul-qa-rizmlərə,
köhnəlmiş və ya başqa dillərdən götürülmüş, hələ ədə-bi
dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmayan sözlərə yol verilə
bilməz.
Tipin dili isə bədii əsərdə iştirak edən müxtəlif surətlərin
da-nışıq tərzidir. Tipin dilində tipikləşdirilmə məqsədi
ilə dialek-tizmlərə, loru sözlərə, söyüşlərə (vulqarizmlərə),
başqa dillərdən götürülmüş sözlərə və s. yer verilir.
8. BƏDII ÜSLUBUN FUNKSIONAL ÜSLUBLAR SIS-TE-MINDƏ MÖVQEYI.
Bədii üslub, yaxud ədəbi-bədii dil ədəbi dilin başqa üslublarına
nisbətən həm qədimliyi, həm də zənginliyi ilə seçilir. Azərbaycan
ədəbi dilinin bədii üslubu onun başqa üslublarının formalaş-ma-sın-da,
ümumiyyətlə, normanın müəyyənləşməsində həmişə əsas olmuşdur.
Bədii üslub (ədəbi-bədii dil) qarşılıqlı tə'sir prosesində
daha fəal olduğuna görə funksional üslublar sistemində,
içərisində mər-kəzi yer tutur. Bədii üslub üçün müəyyənedici
əlamətlər – ob-razlılıq, emosionallıq başqa üslublara da
keçir. Bu cəhətdən bədii üslubun 1) publisistik üsluba;
2) elmi üsluba; 3) məişət üslubuna tə'siri olmuş və bu tə'sir,
yəni obrazlılıq və emosionallıq bu gün də davam etməkədir.
9. ELMI ÜSLUB. Elmi üslub elmi təfəkkürün ifadəsi olub,
bu və ya digər elm sahəsinin dilidir. Məntiqlilik, ardıcıllıq,
kon-kret-lik və s. elmi üslubun (nitqin) əsas xüsusiyyətləridir.
Elmin müxtəlif sahələrinə aid əsərlərin, monoqrafiya və
dərsliklərin, elmi məqalələrin və s.dili elmi elmi üsluba
aiddir.
Bədii üslubdan fərqli olaraq elmi üslubda obrazlılığa, emosionallığa,
adətən təsadüf edilmir.
Elmi üslubda ancaq bu üslub üçün xarakterik, səciyyəvi elə
sözlər işlənir ki, onlara termin deyilir. Hər elmin özünəməxsus
terminləri, yaxud terminologiyası vardır.
Elmi üslubda çoxmə'nalılığa, mətnaltı mə'naya, fikrin müxtəlif
cür anlaşılmasına yol verilmir. Elmi üslubda fikri daha
yığcam, daha konkret ifadə etmək üçün müxtəlif qrafik vasitələrdən
(dioqram, düstur, rəqəm və s.) istifadə olunur.
10. SÖZÜN TERMINOLOJI FUNKSIYASI. Sözün elmi üslubdakı əsas
işinə, vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası de-yi-lir.
Terminoloji funksiya daşıyan söz, yaxud ifadə termin adlanır.
Terminlər (terminologiya) başqa üslublar üçün xarakterik
deyil, elmi üslubları isə terminlərsiz təsəvvür etmək olmaz.
11. ELMI ÜSLUBUN MÜXTƏLIF ELM SAHƏLƏRI ÜZ-RƏ TƏZAHÜRLƏRI.
Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminologiyası var və
terminlər müxtəlif elm sahələrində təzahür edir.
Elmlər üç böyük sahəyə ayrılırlar:
1) Humanitar elmlər. Bura fəlsəfə, filologiya, tarix, psixologiya
və s. daxildir.
2) Təbiət elmləri: Bura biologiya, coğrafiya, tibb və s.
da-xil-dir.
3) Texniki elmlər: Bura riyaziyyat, fizika, kimya və s.
daxildir.
Qeyd: Hər elm sahəsinin özünəməxsus terminləri vardır. Dilimizdə
elə sözlər vardır ki, onları həm termin, həm də ümumiş-lək
sözlər kimi işlətmək olur. Məs: sifət (fil. termin), isim
(üz mə'nasında), say (nitq hissəsinin adı, say (fe'l, saymaq
mə'na-sın-da) və s.
12. PUBLISISTIK ÜSLUB. Publisistik üslub milli ictimai təfək-kü-rü
ifadə edən nitq forması olub, mətbuatda funk-sional-laşır
və ol-duqca müxtəlif mövqeləri, maraqları əks etdirir. Qəzet-lərin,
küt-ləvi oxucular üçün nəzərdə tutulan jurnalların, radi-onun,
tele-vi-ziyanın, elmi-kütləvi kitabların dili publisistik
üsluba aiddir. “Pub-lisistik üslub” ifadəsi ilə yanaşı,
bəzən də “mətbuat dili” ifa-də-si işlənir ki, bunların hər
ikisi, əsasən, eyni anlayışı əks et-di-rirlər.
Publisistik üslub müxtəlif emosiyaları ifadə edir. Bu üslub
kütləvi nitq forması olduğuna görə xalq dilinə çox yaxındır.
Ona görə də həm ümumxalq dilində gedən proseslər, baş verən
də-yiş-mə və yeniləşmələr publisistik üsluba, həm də publisistik
üs-lub-da, mətbuat dilində gedən proseslər ümumxalq dilinə
tə'sir edir.
13. PUBLISISTIK ÜSLUBUN DIGƏR FUNKSIONAL ÜS-LUBLARLA ƏLAQƏSI.
Publisistik üslub ən ictimai nitq for-ması olduğundan digər
funk-sional üslubların da bir sıra əlamətlərini daşıya bilir.
Nəticədə publisistik üslubun aşağıdakı növləri meydana çıxır:
1) Bədii-publisistik dil. Bədii-publisistik dil publisistik
üslu-bun əsas xüsusiyyətlərinə malik olmaqla yanaşı, müəyyən
qədər obrazlı və emosional nitq formasıdır. Bədii-publisistik
dildə bədii təsvir və ifadə vasitələrinə (məcazlara) tez-tez
təsadüf edilir. Bir sıra qəzet və jurnallarımızda çap olunan
publisistik yazılarda bunların nümunələrinə tez-tez rast
gəlirik.
2) Elmi-publisistik dil. Elmi-publisistik dil dedikdə (buna
elmi-kütləvi dil də deyilir) müxtəlif elm sahələrinə, siyasətə,
dinə və s. həsr olunmuş publisistik məqalələrin, kitabların
dili nəzərdə tutulur. Bu zaman terminlərdən istifadə məqbul
hesab edilir.
3) Rəsmi-publisistik dil. Rəsmi-publisistik dil dedikdə
bila-vasitə publisistik məzmun daşıyan bu və ya digər rəsmi,
yaxud işgüzar sənədlərin dili nəzərdə tutulur. Dövlət və
ya ictimai-siyasi təşkilatların bəyanatları bu qəbildəndir.
14. FƏRDI ÜSLUB. Nitq ümumi ictimai hadisədir. Bu-nun-la
ya-naşı bu və ya digər fərdin, şəxsin, yaradıcı adamın şifa-hi,
yaxud yazılı nitqində özünəməxsus xüsusiyyətlər də möv-cud
olur. Hə-min xüsusiyyətlər bütövlükdə, cəm halında fərdi
üs-lubu təşkil edir. Fərdi üslubun ən qabarıq ifadəsi bədii
üslub-da-dır. Fun-k-sio-nal üslubların digər növlərində
fərdi üslubun əlamət və göstə-rici-ləri olsa da, bu göstəricilər
ən çox özünü bədii üslubda göstərir. Bədii üslub bir qayda
olaraq, fərdin –müəllifin keçirdiyi ovqatın, emosiyaların
təzahürü olduğundan fərdilik burada daha güclü şəkildə meydana
çıxır. Məsələn, biz “Nəsiminin dili”, “Füzulinin dili”,
“Sabirin dili” dedikdə həmin şəxslərin fərdi üs-lu-bunu
nə-zər-də tuturuq.
Hər bir fərdi üslub mövcud ictimai-tarixi şəraitdə yetişir
və fərdi üslub yaratmaq səadəti ancaq fitri iste'dad sahibi
olan dahi şəxsiyyətlərə, daha çox yazıçılara nəsib olur.
15. MƏIŞƏT ÜSLUBU. Məişət üslubu gündəlik yaşayışda in-sanların
bir-biri ilə ünsiyyət saxladığı dildir. Məişət üslubu ədəbi
dilin məişətdə işlənən nümunəsidir.
Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış üslubudur. Şi-fahi
nitq zamanı bütün insanlar bu üslubdan istifadə edirlər.
Məişət üslubu danışıq dilidir. Danışıq dilinin qarşılığı
isə ya-zılı dildir. Şifahi nitq ilkin, yazılı nitq isə sonra
meydana gəl-mişdir.
Dialoji nitq məişət üslubunun canı, əsasıdır. Bu o deməkdir
ki, gündəlik məişətdə insanlar bir-birinə canlı təmasda
olduq-la-rın-dan dioloji nitqdən istifadə etmədən keçinmək
mümkün deyil.
Məişət üslubunun yığcamlıq, sərbəstlik kimi mühüm əla-mətləri
ən tipik şəkildə dialoq-nitq formasında üzə çıxır. Məişət-də
monoloji dil ancaq daxili nitq şəklində ola bilər. Xalq
ara-sında buna “ürəyində danışmaq” deyilir.
Məişət üslubunda üz-üzə ünsiyyət, birbaşa əlaqə əsas oldu-ğundan
danışıq prosesində jestlər (əl-qol hərəkəti) və mimika (sifət
cizgiləri), eyni zamanda intonasiya mühüm əhəmiyyət kəsb
edir.
Məişət üslubuna xas olan əsas cəhətlərdən biri də düzgün
tələffüzə, orfoepik qaydalara riayət olunmasıdır. Yazıldığı
kimi danışmaq şifahi nitqdə, daha doğrusu məişət üslubunda
məqbul hesab olunmur.
Məişət üslubu bədii ədəbiyyatın xəlqiləşməsinə təsir edən
başlıca amillərdəndir. Bədii üslubun xəlqiliyi məişət üslubunun
ona nə dərəcədə müdaxilə edilməsi ilə müəyyənləşir. Məişət
üs-lubu həmişə öz canlı dil materialı ilə bədii üslubu tə'min
edir.
16. RƏSMI-IŞGÜZAR ÜSLUB. Rəsmi-işgüzar sənədlərin dil tə-zahürünə
rəsmi-işgüzar üslub deyilir. Bu üslubda fikir, ya-xud in-formasiya
müəyyən standart formalarda və olduqca yığ-cam şə-kildə
verilir. Rəsmi-işgüzar üslubda obrazlı ifadələr işlə-dilmir,
fərdi nitq ünsürlərindən mümkün qədər az istifadə olunur.
Bu və ya digər dilin dövlət dili olması, birinci növbədə
döv-lətin həmin dilin rəsmi-işgüzar üslubuna münasibəti
ilə müəyyən edilir. Beynəlxalq münasibətlərdə dövlət bu
dillə təmsil olunduğu kimi, dövlət təşkilatlarında, siyasi
partiyalarda və digər qurum-larda rəsmi, yaxud işgüzar ünsiyyət
bu dildə aparılır. Rəsmi iş-güzar üslubun lüğət tərkibi
nə qədər yığcam, sintaksisi nə qədər məh-duddursa, normallığı
o qədər möhkəmdir. Müəyyən tarixi tə--kamül prosesində standartlaşmış
formalar vardır ki, üslub on-dan kənara çıxa bilmir. Buna
görə də rəsmi-işgüzar üslubda ar-xaik leksika və sintaktik
konstruksiyalar uzun zaman mühafizə olunur.
Rəsmi-işgüzar üslub a) rəsmi, b) işgüzar sənədlərin dilini
əhatə edir.
17. RƏSMI SƏNƏDLƏRIN DILI. Rəsmi sənədlər de-dik-də dövlət,
yaxud hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və xüsusi qaydada
(rəsmi şəxsin imzası, möhür və s.) təsdiq olunan sənəd-lər
nəzərdə tutulur. Hər bir dövlətin ən mühüm rəsmi sənədləri
onun Kons-ti-tu-siyası (Əsas Qanunu), qanunları, qərarları,
höku-mətin sərən-camları, nazirlərin əmrləri və s. rəsmi
sənədlərdir.
Rəsmi sənədlərdə dilin maksimum mükəmməlliyi göz-lə-nilir,
fikrin aydınlığına, birmə'nalılığına, hüquqi əsasına xüsusi
diq-qət yetirilir. Müxtəlif cür anlaşılan sözlərə, cümlələrə
yer verilən sənəd nöqsanlı hesab olunur.
Rəsmi sənədlər mühüm hüquqi məzmuna malik olub, eyni zamanda,
tarixi əhəmiyyət daşıyır. Dövlətlərarası və dövlətdaxili
münasibətlər məhz bu cür sənədlərlə tənzimlənir.
18. İŞGÜZAR SƏNƏDLƏRIN DILI. Xüsusi dövlət əhə-miy-yəti
daşı-ma-yan, ancaq bu və ya konkret məsələ ilə bağlı tər-tib
edilən sə-nədlər işgüzar sənədlər adlanır. Bu sənədlərə,
əsasən, aşağı-da-kılar daxildir: ərizə, tərcümeyi-hal, bildiriş
(e'lan), pro-to-kol, iza-hat, reklam, etiket.
Rəsmi sənədlər bir qayda olaraq mütəxəssislər tərəfindən
tə-rtib edildiyi halda, işgüzar sənədlərin bir çoxunu hər
bir şəxs özü hazırlamağı bacarmalıdır. Bunun üçün də müəyyən
forma-ları, standartları mənimsəmək tələb olunur.
Rəsmi sənədlərə nisbətən işgüzar sənədlər həcmcə, adətən
kiçik olur. Bu sənədlərdə bəhs olunan məsələ barəsində daha
aydın və konkret mə'lumat verilməsi tələb olunur.
Rəsmi-işgüzar üslubun təzahur formaları bədii, elmi və ya
publisist üslubdakı janrları xatırladır. Həmin üslublarda
hər janrın öz dili və özünəməxsus ifadə vasitələri olduğu
kimi, rəsmi-işgüzar üslubun təzahur formasının da öz quruluşu
və dili olur.
Rəsmi və işgüzar sənədlərin dilində ifadə qəlibləri – şab-lonlar
əsas yer tutsa da, bəzən bu xüsusiyyətlər fikri daha ötkəm,
obrazlı etmək xatirinə pozula da bilir. Bu zaman daha çox
cümlədə söz sırasının pozulması, inversiya hadisəsi baş
verir.