AZƏRBAYcAN DİLİNİN QURULUŞU VƏ TARİXİ

1. AZƏRBAYCAN DILI. Bu dil Azərbaycan Respubli-ka-sın-da və cənubi Azərbaycanda yaşayan (İran İslam Res-pub-likası) azər-baycanlıların ana dilidir. Bu dildə dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan təxminən 50 (əlli) milyona qədər əhali danışır.
Dilimiz tarixən türk dili, türkcə adı isə tanınmış, Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə ilhaq edildikdən sonra (1813, 1828) dilimizi tatar dil, türk-tatar dili, Azərbaycan-tatar dili, tatar dilinin Qafqaz ləhcəsi, türk-Azərbaycan dili adlandırmağa başlamışlar. 1919-cu ildən (Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulmasından sonra) dilimizin əvvəlki adı bərpa edilmiş və dilimiz türk dili adlandırılmışdır.
1936-cı ildə qəbul olunmuş SSRİ Konstitusiyası ilə xalqımız azərbaycanlı, dilimiz isə Azərbaycan dili adlandırıldı.
1993-cü ilin yanvarında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı ilə dilimiz yenidən türk dili adlandırıldı.
1995-cı il 12 noyabr səsverməsi ilə konstitusiyada dilimizin adı Azərbaycan dili kimi qəbul olundu.
2. TÜRK DILLƏRI AILƏSI. Bir kökdən törəyən dillər qo-hum dillər sayılır. Qohum dillərin hamısına birlikdə bir dil ailəsi deyilir. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur.
Türk dilləri ailəsinə daxil olan dillər, əsasən, üç qrupa bölünür:
1) Oğuz qrupu (budağı). Bu qrupa türkmən dili, qaqauz dili, Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi daxildir.
2) Qıpçaq qrupu (budağı). Bu qrupa qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq və s. dilləri daxildir.
3) Qarluq qrupu (budağı). Bu qrupa özbək, uyğur, salur və s. dillər daxildir.
Oğuz qrupuna daxil olan dillərin, o cümlədən Azərbaycan dilinin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır. Bu günkü Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşu artıq ilk orta əsrlərdə (birinci minillikdə) təşəkkül tapmışdı. Bu, Azərbaycan xalqının varlığı demək idi.
3. AZƏRBAYCAN DILININ MORFOLOJI QURULU-ŞU. Dillərin qohumluq prinsiplərindən başqa, bir də tipoloji bölgüsü var. Bu bölgüdə dildəki sözlərin morfoloji quruluşu əsas götürülür.
Morfoloji quruluşuna görə dünya dilləri, əsasən, aşağıdakı qruplara ayrılır:
1) Kök dillər. Bu dillərdə, ümumiyyətlə şəkilçi yoxdur və sözün kökü dəyişmir. Belə dillərə kök dillər deyilir.
2) Flektiv dillər. Elə dillər var ki, bu dillərdə sözün kökü həm içəridən dəyişir, həm də şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində (əvvəlində, axırında) gəlir. Belə dillər flektiv dillər adlanır.
3) İltisaqi (aqqlütinativ) dillər. Azərbaycan dilində (həmçinin bütün türk dillərində) sözün kökü sabit qalır, həmişə müstəqil lüğəvi mə'nası olur. Şəkilçilər bir qayda olaraq söz kökündən sonra gəlir. Belə dillər iltisaqi dillər adlanır.
Dilimizdə iltisaqilik tələbini bir qanun kim yalnız türk mənşəli sözlər yerinə yetirir. Dilimizdə çoxlu alınma sözlər var və bu sözlər artıq dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Belə sözlərin əksəriyyətində iltisaqilik prinsipi pozulur. Bunlar aşağıdakı hallarda baş verir:
- Sözün əvvəlinə şəkilçi artırılır. Məs: la-qeyd, bi-vəfa, ba-məzə (ərəb və fars mənşəli sözlər); anti-faşist, anormal (rus-Avropa sözləri) və s.
- Belə sözlərdə bə'zən şəkilçini ayırarkən kök mə'na vermir. Məs: bioloji, frazeologiya (rus-Avropa sözləri), mə'nəvi, lüğəvi (ərəb-fars sözləri) sözlərində –loji, -logiya və -vi hissələri şəkilçidir. Həmin şəkilçiləri kökdən ayırdıqda kök mə'na vermir. Bio, frazeo, mə'nə, lüğə hissələri dilimizdə müstəqil söz kimi işlənə bilmir.
- Dilimizə məxsus bir neçə söz bu baxımdan istisna təşkil edir, yə'ni onlara ön şəkilçi artırmaq olur. Məs: dinc – na-dinc, kişi – na-kişi və s. Yaxud alçal, alçaq, kiçik, kiçil sözlərində –l, -q və –k şəkilçidir. Lakin dilimizdə «alça» (meyvə adı olan «alça»-nın bu sözə dəxli yoxdur), «kiçi» adda müstəqil sözlər olmadı-ğın-dan alçal, alçaq, kiçik, kiçil sözləri düzəltmə söz deyil, sadə söz he-sab olunur. Dilimizdə bu tipli sözlər həddindən artıq az ol-duğu üçün, belə istisnalar dilimizin iltisaqilik prinsipini pozmur.
Qeyd: Ahəng qanunu, bu qanunun morfonoloji hadisə kimi olması barədə «Fonetika» bəhsində ətraflı mə'lumat verilmişdir.
4. DILIMIZIN INKIŞAF MƏRHƏLƏLƏRI. Azərbaycan dilinin (Azər-bay-can türkcəsi) inkişaf tarixini iki mərhələyə ayırmaq olar:
1. Birinci mərhələ. Bu XI əsrdə yazıya alınmış «Kitabi - Dədə Qorqud»dan XVI əsr Füzuli dilinə qədər olan mərhələdir. Bu zaman kəsiyində doğma ana dilimizdə saysız-hesabsız bədii əsər-lər («Kitabi - Dədə Qorqud», «Dastani – Əhməd Hərami», Hə-sənoğlu, Nəsimi, Kişvəri, Xətayi, Füzuli və s. şairlərin irsi) yaranır, Şah İsmayıl Xətayi doğma dilimizi dövlət dili səviyyəsilə qaldırır.
2. İkinci mərhələ. Bu mərhələ XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu günə qədər davam etməkdədir.
Bu dövrlərdən müasir dilimizin əsas lüğət fondu, qrammatik quruluşu və fonetik tələffüz norması müəyyənləşir.
Müasir norma ilə, bugünkü qrammatik quruluşla müəy-yən-ləşən dil həm də milli dil adlanır. Deməli, Azərbaycan milli dili XVI əsrin sonlarından formalaşıb.
5. ƏDƏBI DILIN XƏLQILƏŞMƏSI. XVII əsrdən ictimai-siyasi vəziy-yətlə, Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması və yazılı ədəbiy-yatın sarayların himayəsindən uzaqlaşması ilə əlaqədar olaraq yazılı ədəbiyyatda xalq şe'ri formaları – qoşma, gəraylı, bayatı və s. geniş yayılmağa başlayır. Yazılı ədəbiyyatda heca vəznli xalq şe'ri şəkillərinin geniş şəkildə yayılması ədəbiyyatı getdikcə canlı xalq dilinə yaxınlaşdırır, beləliklə Füzulinin şe'r dili ilə Vaqifin şe'r dili arasında (Füzuliyə qədərki poeziyanın dili ilə Füzulidən sonrakı ədəbi dil mə`nasında başa düşməli) fərqlər meydana çıxır. Ədəbi dil getdikcə ərəb-fars mənşəli sözlərdən, tərkiblərdən təmizlənərək sadələşir, həmin sözlər öz yerini türk mənşəli sözlərə verməyə başlayırlar.
6. ƏDƏBI DILIN FƏALIYYƏT DAIRƏSININ GENIŞ-LƏN-MƏSI (XIX-XX ƏSRLƏR) XIX əsrdən sadə dilli, kütləvi anlaşıqlı nəsr əsərləri - hekayə və povest yazılması daha geniş miqyas alır və bu zamandan başlayaraq nəsr dili kamillik səviyyəsinə çatır. Xəlqiləşmə tədricən poeziyadan nəsrə, nəsrdən isə dramaturgiyaya keçir. Əsrin 30-40-cı illərindən tənqidi məzmunlu poeziya - satira və həcvlər yaranır. 70-ci illərin ortalarında Azərbaycan dilində qəzetlər çıx-mağa başlayır ("Əkinçi", "Ziya", "Kəşkül" və s.), XX əsrin əvvəl-lə-rindən isə ana dilli mətbuat daha da inkişaf edir və beləliklə ədə-bi dilin fəaliyyət dairəsi genişlənir.
7. AZƏRBAYCAN DILININ ŞIMAL VƏ CƏNUB NOR-MA-LARI. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Azərbaycan iki hissəyə bölündü. Beləliklə Şimali və cənubi Azərbaycan coğrafi terminləri, həm də siyasi-inzibati əraziləri meydana gəldi. İki əsrə qədər davam edən bu ayrılıq ictimai-siyasi mühitdə olduğu kimi, ədəbi mühitdə də bir ayrılıq yaratdı. Rusiyanın tərkibinə qatılan Şimali Azərbaycan Qərbi Avropa mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə tanışlıq imkanı qazanmaqla bərabər, rus və Qərbi Avropa dillərindən dilimizə müəyyən sözlər də keçməyə başladı Zaman keçdikcə Şimali Azərbaycan ədəbi dili ilə cənubi Azərbaycandakı ədəbi dil arasında hiss olunacaq fərqlər meydana gəldi.
Şimali Azərbaycanda ümumxalq danışıq dili, ümumişlək sözlərin bazası əsasında möhkəm qayda-qanunlara, artıq stabilləşmiş formaya malik olan ədəbi dil formalaşmış, bu dilin quruluşu, qrammatikası, tarixi, söz tərkibi və s. barədə fundamental əsərlər yazılmış, dilçilik problemləri ilə bağlı yüzlərlə kitablar çap olunmuş, orfoqrafiya, orfoepiya qaydaları dövlət səviyyəsində təsdiq edilmişdir.
cənubi Azərbaycanda isə bu məsələ indinin özündə belə həll olunmamışdır. Bu səbəbdəndir ki, cənubi Azərbaycanda yaşayıb-yaradan yazıçı və şairlərimiz hələ də İran ərazisindəki dialektlərimizi ədəbi norma kimi qəbul edirlər. Diolekt,şivə, yazılış və tələffüzün çox variantlılığı Şimali Azərbaycandakı ədəbi dilin normalarından kənar hesab edildiyi halda, cənubdakı Azərbaycan dili üçün hələ ki, məqbul hesab edilir.
8. AZƏBAYCAN RESPUBLIKASININ DÖVLƏT DILI. Dövlətin dövlətçilik əlamətlərindən (atributlarından) biri dildir. Ölkə və dövlət daxilində dil vahidliyi aşağıdan yuxarıya dövlət quruculuğunda və idarəçiliyində ünsiyyəti asanlaşdırır, dövlətin mənsub olduğu bütün ərazidə anlaşmanı maksimum tə`min edir. Bu əlaqələndirmə və ünsiyyət vasitəsinə dövlət dili deyilir.
Konstitusiyamızın 21-ci maddəsində yazılır: "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını tə`min edir."
Respublikamızda dövlət dili ilə bağlı müxtəlif fərmanlar olub. 1919-1920-ci illərdə dilimiz öz ən`ənəvi və qanuni adı ilə türk dili adlandırılıb və 1936-cı ilə qədər bu adla tanınıb. 1936-cı ildən dilimiz Azərbaycan dili adlandırılıb. 1993-cü ilin yanvarında Milli Məclisin qərarı ilə dilimizin keçmiş adı - türk dili bərpa edilsə də, 1995-ci il 12 noyabr ümümxalq səsverməsi ilə dilimizin adı Azərbaycan dili kimi qəbul olunmuşdur.