TABELİ MÜRƏKKƏB cÜMLƏLƏR
1. Tərkibindəki sadə cümlələrdən biri qrammatik
cəhətdən digərinə tabe olan mürəkkəb cümləyə tabeli mürəkkəb
cümlə deyilir. Bu cür cümlələrdə tabe edən hissə baş cümlə,
tabe olan hissə budaq cümlə adlanır. Baş cümlənin işarəsi:
- kvadrat (), budaq cümlənin işarəsi: - dairə (O)
Tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissəsi olan budaq cüm-lə-lər
ya baş cümlənin buraxılmış bir üzvü yerində işlənir, yaxud
da bütövlükdə baş cümlənin ümumi məzmunu ilə bağlı olur.
Məs: 1) Aydın idi ki, maşın xarab olub yolda qalmışdır.
2) Müəllim öz kəndimizdən olsa, bütün çətinliklərdən birdəfəlik
xilas olarıq.
Misallardakı (maşın xarab olub yolda qalmışdır) və (müəllim
öz kəndimizdən olsa) budaq cümlələr, (aydın idi ki) və (bütün
çətinliklərdən birdəfəlik xilas olarıq) baş cümlələrdir.
Birinci misaldakı budaq cümlə baş cümlənin mübtədası yerində
işlənmiş, ikinci misaldakı budaq cümlə isə baş cümlənin
ümumi məzmunu ilə bağlı olub, baş cümlədəki işin şərtini
bildirir.
2. BUDAQ cÜMLƏNİ BAŞ cÜMLƏYƏ BAĞLAYAN VASİTƏLƏR. Budaq cümləni
baş cümləyə bağlayan bir sıra vasitələr var. Bunlar aşağıdakılardır:
1) Budaq cümlələrin bir qismi baş cümləyə tabelilik bağ-la-yı-cıları
(ki, çünki, ona görə ki, odur ki, əgər, hərgah, madam ki
və s) ilə bağlanır. Belə budaq cümlələr baş cümlədən əvvəl
də, sonra da gələ bilər. Məs: Madam ki tanıyırsınız, kim
olduğunu söyləyin (əvvəldə). Bütün tələbələrdən tələb olunur
ki, şəhərdə pasport qeydiyyatına düşsünlər (axırda).
2) Budaq cümlələr baş cümləyə yalnız intonasiya ilə bağlana
bilir. Məs: Qara pəhləvan gördü, hərif çox güclüdür.
3) Budaq cümlələrin bir qrupu baş cümləyə kim, nə, necə,
nə cür, hansı, nə vaxt, haçan, hara, nə qədər, necə və s.
əvəzliklərlə – bağlayıcı sözlərlə bağlanır və bu sözlər
çox vaxt ki ədatı ilə birgə işlənir. Məs: Kim ki zəhmətdən
qorxmur, onun çörək sahibi olması mümkündür. Nəyi ki bilmirsən,
öyrənməyə çalış.
Bağlayıcı sözlər bağlayıcılardan fərqli olaraq cümlə üzvü
olur. Bağlayıcı sözlər əsasında qurulan budaq cümlə bir
qayda olaraq, baş cümlədən əvvəl gəlir.
4) Bə'zən budaq cümlə baş cümləyə –sa, (-sə) şəkilçisi və
–mi4 ədatı ilə bağlanır. Belə budaq cümlələr də baş cümlədən
əvvəl gəlir. Məs: Göyün üzü açılsa, hava bir qədər isinər.
Bir şey oldumu, özünü itirmə, mənə mə'lumat çatdır.
Tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri bir-birindən
vergüllə ayrılır.
Qeyd: Bağlayıcılı sözdə «ki» ədatından sonra vergül qoyulmaz;
Məs: Harda ki iş çoxdur, mən orda işləmək istəyirəm.
3. BAŞ cÜMLƏDƏ ƏVƏZLİKLƏRİN ROLU. Bağlayı-cı-lı tabeli mürəkkəb
cümlələrin baş cümləsində çox zaman budaq cümlə vasitəsilə
müəyyənləşən, aydınlaşdırılan bu, o, buna, ona, bunda, onda,
elə, belə (müxtəlif formalarda), o qədər və s. sözlər –
işarə əvəzlikləri işlənir. Belə sözlər həm müəyyən bir budaq
cüm-lə-nin işlənməsinə şərait yaradır, həm də budaq cümlənin
növünə əvvəlcədən işarə edir. Məs: 1) Bu da aydındır ki,
(nə?) Həsən dərsə gəlməyəcək. 2) Mən də onu deyirəm ki,
(nəyi?) yaşım ötür, qo-calıram. 3) Dediyim odur ki, (nədir?)
işə gecikməyim. 4) Uşaq elə sevindi ki, (necə?) elə bil
dünyanı ona bağışladılar. 5) Koroğlu onda ayıldı ki, (nə
zaman?) iş işdən keçmişdi.
Misallardan göründüyü kimi baş cümlələrin birincisində əvəzlik
mübtəda (bu), ikincisində tamamlıq (onu), üçüncüsündə xəbər
(odur), dördüncüsündə tərzi-hərəkət zərfliyi (elə), beşincisində
isə zaman zərfliyi (onda) yerində işlənmişdir. Bu cür sözlər,
yə'ni işarə əvəzlikləri baş cümlədə hansı üzv yerində işlənirsə,
budaq cümlə də onun adı ilə adlanır. Belə ki, yuxarıdakı
cümlələrdən birincisi mübtəda, ikincisi tamamlıq, üçüncüsü
xəbər, dör-dün-cüsü tərzi-hərəkət, beşincisi isə zaman budaq
cümləli tabeli mü-rəkkəb cümlələrdir.
Bu xüsusiyyətinə görə baş cümlədə işlənən belə əvəzliklərə
əvəzlik-qəliblər də deyilir.
Qeyd: Bə'zən baş cümlədə bu cür sözlər işlənməyə bilər,
lakin onları bərpa və təsəvvür etmək mümkündür. Məs: Demək
istəyirəm ki, (nəyi?) getməyinə razı deyiləm; Onu demək
istəyirəm ki, (nəyi?) getməyinə razı deyiləm.
Budaq cümlə baş cümləyə bağlayıcı sözlə bağlandıqda baş
cümlədə müxtəlif cümlə üzvü vəzifələrində əvəzlik-sözlər
işlənir. Belə sözlərə qarşılıq söz deyilir. Belə sözlər
baş cümlədə hansı üzv yerində işlənibsə, budaq cümlə həmin
üzvün adı ilə bağlıdır. Əvəz-lik-sözlər bir qayda olaraq
baş cümlənin bir üzvü olur. Məs: Ne-cə istəyirsən, elə də
yaz. Kimi məsləhət bilirsən, onu da göndə-rək.
4. BUDAQ cÜMLƏLƏRİN NÖVLƏRİ. Tabeli mürəkkəb cümlələr budaq
cümlələrinə görə fərqlənir və budaq cümlələr də cümlə üzvlərinə
uyğun gəlir. cümlə üzvlərinə uyğun olaraq, budaq cümlələr
başlıca olaraq aşağıdakı növlərə ayrılır:
I mübtəda budaq cümləsi; 1) tərzi-hərəkət
budaq cümləsi;
II xəbər budaq cümləsi; 2) yer budaq cümləsi;
III tamamlıq budaq cümləsi; 3) zaman budaq cümləsi;
IV tə'yin budaq cümləsi; 4) kəmiyyət budaq cümləsi;
V zərflik budaq cümləsi; 5) səbəb budaq cümləsi;
6) məqsəd budaq cümləsi;
7) qarşılaşdırma budaq cümləsi;
8) şərt budaq cümləsi.
5. MÜBTƏDA BUDAQ cÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB
cÜMLƏLƏR. Mübtəda budaq cümləsi ya baş cümlənin mübtədası
əvəzinə işlənir, yaxud da baş cümlədə işarə əvəzliyi ilə
ifadə olunan mübtədanı izah edir. Məs: 1) Ürəyindən keçir
ki, (nə?) babası Solmazın əlindən tutsun. 2) Bu da aydındır
ki, (nə?) o yerlərdə dağ çiçəkləri çox ətirli olur.
Hər iki misalda budaq cümlə baş cümlədən sonra gələrək ona
«ki» bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. Birinci cümlənin baş
cüm-lə-sində mübtəda yoxdur və mübtədanın baş cümlədən doğan
sua-lına budaq cümlə cavab verir. İkinci misalın baş cümləsində
müb-təda «bu» işarə əvəzliyi ilə ifadə olunmuş, budaq cümlə
isə həmin sözü açmağa və aydınlaşdırmağa xidmət edir.
Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş cümlə,
əsasən, budaq cümlədən əvvəl gəlir. Bə'zən elə hallar olur
ki, mübtəda budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir və ona
bağ-layıcı sözlə bağlanır. Bu zaman baş cümlədə mübtəda
vəzifəsində qarşılıq bildirən söz olur və ya təsəvvür edilir.
Məs: 1) Kimdən so-ruşuram, qoy o cavab versin. 2) Kim ki
intizamlıdır, döyüşü də o udur. 3) Kim gəncliyini zəhmətsiz
keçirsə, gələcəkdə peşman ola-caq.
Qeyd: Tərkibində əvəzlik-qəlib işlənmiş mübtəda budaq cüm-ləli
tabeli mürəkkəb cümlələr sadələşdirilərkən əvəzlik-qəlib
atılır, budaq cümlə tərkib şəklində onun yerinə qoyulur.
Məs: Məktubda o da yazılmışdı ki, (nə?) Çingizi xaricə göndərmək
istəyirlər. Sadələşdirilərkən cümlə belə olacaqdır: Çingizi
xaricə göndərmək istədikləri də (nə?) məktubda yazılmışdı.
6. XƏBƏR BUDAQ cÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB cÜMLƏLƏR. Xəbər budaq
cümləsi baş cümlənin işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunmuş
xəbərini izah edib aydınlaşdırır. Baş cüm-lənin xəbəri adətən
odur, o idi, bu idi, elədir, belədir, oradadır, buradadır,
onun üçündür, bunun üçündür və s. sözlərlə ifadə olunur
və budaq cümlə onların izahına xidmət edir. Məs: 1) Məqsədim
budur ki, (nədir?) yayda rayona gedəm. 2) Vəziyyət elədir
ki, (necədir?) gəlişinizlə hər şeyi yerinə qoya bilərsiniz.
Xəbər budaq cümləsi bə'zən baş cümlədən əvvəl gəlir və baş
cümləyə bağlayıcı sözlə bağlanır. Bu zaman baş cümlədə qarşılıq
bildirən söz xəbər vəzifəsində işlənir. Məs: 1) Hər kim
tez gəlsə, bu yer onundur. 2) Əvvəllər necə idisə, indi
də elədir.
Qeyd: Əvəzlik-qəlib işlənmiş xəbər budaq cümlələrini sadə-ləşdirərkən
baş cümlədəki əvəzlik-qəlib ixtisar olunur və budaq cümlə
tərkib şəklində onun yerini tutur. Məs: Məqsədim odur ki,
yayda rayona gedim – Məqsədim yayda rayona getməkdir.
7. TAMAMLIQ BUDAQ cÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏK-KƏB cÜMLƏLƏR. Tamamlıq
budaq cümləsi ya baş cümlənin tamamlığı əvəzində işlənir,
ya da baş cümlədə işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunan tamamlığı
ifadə edir. Məs: 1) Hiss edirəm ki, (nəyi?) siz əməlinizdən
peşmansınız. 2) Onu da bilirəm ki, (nəyi?) qalib gəlməyimiz
çətin olacaq.
Tamamlıq budaq cümləsi daha çox baş cümlənin fe'li xəbərinə
aid olur. Lakin bə'zən ismi xəbərə də aid ola bilər. Məs:
Əminəm ki, (nəyə?) hər şey yaxşı olacaq.
Tamamlıq budaq cümləsi baş cümləyə «ki» bağlayıcısı olmadan
intonasiya ilə də qoşula, bağlana bilir. Məs: Mən bilirəm,
(nəyi?) sən nə demək istəyirsən.
Bə'zən tamamlıq budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir və
ona bağlayıcı sözlə bağlanır və baş cümlədə tamamlıq vəzifəsində
qarşılıq bildirən söz işlənir və ya təsəvvür olunur. Məs:
1) Kim ki çıxış edirdi, onu (kimi?) alqışlayırdılar. 2)
Səndən nə soruşsalar, (ona) cavab ver.
Qeyd: Tamamlıqlar kimi, tamamlıq budaq cümlələri də vasitəsiz
və vasitəli olurlar. İsmin tə'sirlik halının (kimi?, nəyi?,
nə?) suallarına cavab verib tə'sirli fe'llərlə əlaqədə olan
tamamlıq budaq cümlələri tə'sirli, qalan tamamlıq budaq
cümlələri isə tə'sirsiz tamamlıq budaq cümlələri hesab olunur.
8. TƏ'YİN BUDAQ cÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB cÜMLƏLƏR. Tə'yin
budaq cümləsi baş cümlənin isimlə (və ya isimləşmiş sözlərlə)
ifadə olunmuş hər hansı bir üzvünü tə'yin edir və necə?,
nə cür?, hansı? suallarından birinə cavab verir. Məs: 1)
Mən insan o adama deyirəm ki, ömrü fırtınalar içərisində
keçsin. 2) O şe'ri oxuyuram ki, heç yerdə cap olunmayıb.
3) O elə şairdir ki, adı dünya durduqca yaşayacaqdır.
Misalların hər üçündə budaq cümlə baş cümlədən sonra gələrək
ona «ki» bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. Birinci cümlədə budaq
cümlə baş cümlənin mübtədasını (insan), ikinci misalda tamamlığını
(şe'ri), üçüncü misalda isə xəbərini (şairdir) izah edir.
Baş cümlədə işarə əvəzliyi (tə'yinin qəlibi) işlənməyə də
bilər, lakin onu təsəvvür və bərpa etmək mümkündür. Məs:
Nöqsan var ki, yüzlərlə adama ziyan vurur. (Elə nöqsan var
ki, yüzlərlə adama ziyan vurur).
Tə'yin budaq cümləsi baş cümləyə bağlayıcı olmadan, intonasiya
ilə də bağlana bilər. Məs: Elə adam var heç nəyi bəyənmir.
9. ZƏRFLİK BUDAQ cÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB cÜMLƏLƏR. Zərflik
budaq cümləsinin növləri aşağıdakılardır: 1) tərzi-hərəkət
budaq cümləsi; 2) zaman budaq cümləsi; 3) yer budaq cümləsi;
4) kəmiyyət budaq cümləsi; 5) səbəb budaq cümləsi; 6) məqsəd
budaq cümləsi; 7) şərt budaq cümləsi; 8) qarşılaşdırma budaq
cümləsi.
1) Tərzi-hərəkət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr.
Tərzi-hərəkət budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin nə cür
icra olunduğunu bildirir. Bu cür cümlələr baş cümlənin fe'li
xəbərinə aid olur, baş cümlədə işlənmiş elə, belə işarə
əvəzliklərinin mə'nasını izah edir və necə? nə cür? suallarına
cavab olur. Məs: Elə danışırsan ki, eşidənlər səni qınayar.
Bə'zən tərzi-hərəkət budaq cümləsinin əvvəlində elə bil,
guya, sanki, deyəsən sözləri işlənir və budaq cümlənin bu
növü müqayisə məzmununa malik olur. Məs: Külək qarı elə
sovururdu ki, elə bil (sanki, elə bil ki) aləm bir-birinə
qarışacaqdı.
Bə'zən baş cümlə ismi xəbərlə əlaqələnir və dərəcə çalarına
malik olur. Məs: Gecə elə aydın idi ki, (nə dərəcədə?) fanarları
yandırmağa ehtiyac olmadı.
Tərzi-hərəkət budaq cümləsi bə'zən baş cümlədən əvvəl gəlir
və ona necə, nə cür, necə ki, hər necə bağlayıcı sözlərlə
bağlanır. Baş cümlədə isə qarşılıq bildirən elə, eləcə də,
o cür sözlərindən biri işlənir. Məs: Nə cür istəyirsən,
o cür də edərik.
2) Zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. Zaman budaq
cümləsi baş cümlədəki hərəkətin zamanını bildirir, nə zaman?
nə vaxt? haçan? suallarından birinə cavab olur. Zaman budaq
cümləsi həm baş cümlədən sonra, həm də əvvəl işlənə bilir.
Zaman budaq cümləsi baş cümlədən sonra gələndə ona ki bağ-layıcısı
ilə bağlanır. Baş cümlədə o vaxt, o zaman, onda ki söz-ləri
işlənir və həmin sözlər budaq cümləsi vasitəsilə izah olunur.
Məs: Biz o zaman xoşbəxt olacağıq ki, vətən torpaqları tam
azad olunsun.
Zaman budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gələndə baş cüm-ləyə
o zaman ki, o gün ki, o vaxt ki, nə zaman ki, haçan ki,
elə ki və s. bağlayıcı sözlərlə bağlanır və baş cümlədə
onda qarşılıq sözü işlənir (bə'zən işlənməyə də bilər).
Məs: O zaman ki Püstə xanım evə çatdı (nə zaman?), onda
artıq iş-işdən keçmişdi.
Bə'zən zaman budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gələrək ona
ki bağlayıcısı ilə də bağlana bilər. Məs: Təzəcə yerini
rahatlamışdı ki, səs eşitdi.
3) Yer budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. Yer budaq
cümləsi baş cümlədəki hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir
və haraya? harada? haradan? suallarından birinə cavab olur.
Yer budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir, baş cümləyə
bə'zən haraya (haraya ki), harada (harada ki), haradan (haradan
ki), bə'zən də o yerə ki, o yerdə ki, o yerdən ki, bir yerə
ki, bir yerdən ki, və s. bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Baş
cümlədə isə bunlara mü-vafiq olaraq, ismin üç halında –
yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarında qarşılıq bildirən oraya,
orada, oradan sözləri işlənir (bə'zən bu sözlər işlənməyə
də bilər, lakin onları bərpa etmək müm-kün-dür) və budaq
cümlə vasitəsilə izah olunur. Məs: Harada ki, əməyinə düzgün
qiymət vermirlər, mən orada işləmək istəmirəm. Bir yerə
ki çağrıldın, orada olmağın məsləhətdir.
4) Kəmiyyət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. Kəmiyyət
budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin və ya əlamətin miqdarını
bildirir və nə qədər? sualına cavab olur.
Kəmiyyət budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl işlənir və baş
cümləyə nə qədər, hər nə qədər, nə qədər ki bağlayıcı sözləri
ilə bağlanır. Baş cümlədə isə uyğun olaraq qarşılıq bildirən
o qədər, o qədər ki, o qədər də, bir o qədər, bir elə sözləri
işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir. Məs: Sən
nə qədər demişdin, mən də bir o qədər aldım. Nə qədər çox
oxusan, o qədər çox bilərsən.
Bə'zən baş cümlədəki qarşılıq bildirən o qədər sözü buraxılır,
lakin təsəvvür edilir. Nə qədər səbirli olsan, xeyir taparsan.
5) Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. Səbəb budaq
cümləsi baş cümlədəki hərəkətin və ya əlamətin səbəbini
bildirir və niyə? nə üçün? nə səbəbə? nəyə görə? suallarından
birinə cavab olur.
Səbəb budaq cümləsi baş cümlədən sonra gəlir və ona ki,
çünki, ona görə ki, ondan ötrü ki bağlayıcıları ilə bağlanır.
Məs: Bu hadisə məni çox sevindirdi, çünki Söhbət öz səhvini
başa düşmüşdü. cavanşir çox sevinirdi, ona görə ki o, ikinci
sinfi də ə'la qiymətlərlə başa vurmaqda idi.
6) Məqsəd budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. Məqsəd
budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin məqsədini bildirir
və niyə? nə üçün? nəyə görə? nə məqsədlə? suallarından birinə
cavab olur.
Məqsəd budaq cümləsi baş cümlədən sonra gəlir və ona ki
bağlayıcısı ilə bağlanır. Baş cümlədə məqsəd zərfliyi vəzifəsində
ona görə, ondan ötrü (qəlib söz) ola da bilər, olmaya da.
Məs: Zakir dostu Fərruxa teleqram göndərdi ki, onun gəlişindən
xəbərsiz olmasın. Biz əlavə məşğələlərə ona görə gedirik
ki, qəbul zamanı çətinliyimiz olmasın.
Qeyd: Səbəb və məqsəd budaq cümlələri bir-birinə çox yaxın
və oxşardır. Bunları bir-birindən ayırmaq üçün cümləyə nə
məqsədlə? sualını vermək lazımdır. Bu suala cavab verə bilməyən
cümlə səbəb budaq cümləsi, cavab verən isə məqsəd budaq
cümləsi sayılmalıdır. Məs: 1) Yaxşı oxuduğu üçün (niyə?
nə səbəbə? nə üçün? nəyə görə?) Vasifi aspiranturada saxladılar
(səbəb budaq cümləsi) 2) Müəllimlər keçmiş dərsi ona görə
təkrar edirlər ki, (niyə? nə üçün? nəyə görə? nə məqsədlə?)
şagirdlər biliklərə daha möhkəm yiyələnsinlər (məqsəd budaq
cümləsi)
7) Şərt budaq cümləsi. Şərt budaq cümləsi baş cümlədəki
hərəkətin şərtini bildirir və hansı şərtlə? sualına cavab
olur.
Şərt budaq cümləsi, əsasən, baş cümlədən əvvəl gəlir, ona
şərt şəkilçisi –sa2 və ya şərt bağlayıcıları (əgər, hərgah,
madam, madam ki, indi ki, bir halda ki və s.) ilə bağlanır.
Məs: Əgər mən bir adama yaxşılıq eləyirəmsə, demək, mə'nəvi
ehtiyacımı ödəyirəm. Hərgah bu iş baş tutmasa, elə indidən
açıb-ağartmağa ehtiyac yoxdur.
Şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə bə'zən baş
cümlədə bir şərtlə, o şərtlə, bu şərtlə qəlib sözlərdən
biri iştirak edir. Bu zaman budaq cümlə baş cümlədən sonra
gəlir və ona ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məs: Bir şərtlə
hamamdan çıxmaq istəyirdi ki, Səfiyyə ilə bir söhbət eləsin.
Əhməd pulu bu şərtlə verdi ki, Məmmədin heç nədən xəbəri
olmasın.
Bu cür tabeli mürəkkəb cümlələrdə bə'zən bu şərtlə, bir
şərtlə birləşmələri yerini dəyişərək ki bağlayıcısı ilə
budaq cümlənin tərkibinə keçir və bu şərtlə ki, bir şərtlə
ki şəklində bağlayıcı birləşmə əmələ gətirir. Məs: Səninlə
toya gedərəm, bir şərtlə ki, toyda çox oynamayasan.
Bə'zən şərt budaq cümləsi intonasiya ilə, bağlayıcı sözlərin
köməyi olmadan da baş cümləyə bağlana bilir. Məs: Bir kasa
azlıq eyləyir, yeddi kasa ye.
8) Qarşılaşdırma budaq cümləsi. Qarşılaşdırma budaq cüm-ləli
tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş və budaq cümlənin məzmunu
qarşılaşdırılır. Budaq cümlə baş cümlədə ifadə olunan hərəkətə
qarşı duran hadisəni, vəziyyəti bildirir. Belə cümlələr
nəyə baxmayaraq? sualına cavab olur. Qarşılaşdırma budaq
cümləsi baş cümləyə, əsasən, -sa2 şəkilçisi, da, də, belə
ədatları, yaxud nə qədər bağlayıcısı ilə bağlanır. Qarşılaşdırma
budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl gəlir. Məs: Aslanzadə hər
işdə dəqiq olmağı tələb etsə də, təfərrüata varmağı sevməzdi.
O nə qədər ağır vəziyyətə düşsə, fikirləşib yol tapacaqdır.
Qarşılaşdırma budaq cümləsi baş cümləyə qarşılıqlı şəkildə
işlənən hərçənd (düzdür, doğrudur) – amma (ancaq, lakin,
fəqət) bağlayıcıları ilə də bağlanır. Məs: Doğrudur, bir
az ləngidik, amma tapşırığımızı yerinə yetirdik. Hərçənd
çox da ciddi məsələ deyil, lakin ehtiyatlı olmaq lazımdır.
Qeyd: Bə'zən tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri
ikidən artıq ola bilir. Bu cür cümlələr mürəkkəb tərkibli
tabeli mürəkkəb cümlələr adlanır. Belə cümlələr daha çox
budaq cümlələrin, bə'zən də baş cümlələrin hesabına formalaşır.
Bunların, əsasən, üç növü var:
1) Bərabərhüquqlu budaq cümlələrin baş cümləyə tabe olması
yolu ilə əmələ gələnlər. Məs: O zaman insan xoşbəxt ola
bilər ki, başqalarına faydası dəysin, ürəyində xalqın səsini
eşitsin, qolunda xalqın qüvvəsi duyulsun.
Bu misalda birinci cümlə baş cümlə, sonrakı üç cümlə isə
zaman budaq cümlələri olub, paralel şəkildə baş cümləyə
bağlanmışdır.
2) Bə'zən baş cümlə sadə, budaq cümlə tabesiz mürəkkəb cümlə
şəklində olur. Məs: Sabutay gedəndən sonra xəbər gəldi ki,
bərə yanıb, rəis o yana keçə bilməyib.
Bu misalda birinci cümlə baş cümlə, ikinci cümlə isə tamamlıq
budaq cümləsidir. Tamamlıq budaq cümləsinin özü də səbəb-nəticə
əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə şəklindədir (bərə yanıb,
rəis o yana keçə bilməyib).
3) Bə'zən baş cümləyə bağlanan budaq cümlə tabeli mürəkkəb
cümlə şəklində olur. Məs: Üzündən bəllidir ki, yaşı az olsa
da, ömrünün çoxu gedib.
Bu misalda birinci cümlə (üzündən bəllidir ki) baş cümlə,
ikinci cümlə (yaşı az olsa da, ömrünün çoxu gedib) isə mübtəda
budaq cümləsidir. Budaq cümlənin özü qarşılaşdırma budaq
cümləli tabeli mürəkkəb cümlə şəklindədir.
Qeyd: Altından xətt çəkilmiş cümlələr budaq cümlələrdir.
