MORFOLOGİYA
1. Dil haqqındakı elmin bölmələrindən biri olan qrammati-ka-da
sözlərin dəyişməsi və cümlədə birləşməsi qaydaları öyrənilir.
Qrammatika iki hissədən ibarətdir: 1) morfologiya, 2) sintaksis.
Morfologiya yunanca «morfos» (forma) və «loqos» (bəhs) söz-lərinin
birləşməsindən əmələ gəlib «sözün formaları haqqında bəhs»
mə'nasını bildirir.
Morfologiyada nitq hissələri, onların quruluşu və dəyişmə
xü-susiyyətləri öyrənilir.
Sintaksis də mənşəcə yunan sözüdür, «tərtib» mə'nasını bil-dirir.
Sintaksis söz birləşmələri, cümlə və onun tərkibini öyrənir.
2. SÖZÜN TƏRKIBI. Kök və şəkilçi sözün mə'nalı his-sə-lə-ridir.
Sözün ayrılıqda işlənə bilən, əsas mə'nanı ifadə edən hissəsinə
kök deyilir.
Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən, yalnız kökə qoşulduqda
müəyyən mə'na daşıyan hissəsinə şəkilçi deyilir.
Əsil Azərbaycan sözlərində, bir qayda olaraq, kök əvvəl,
şə-kilçi sonra gəlir. Məs: gəmicçi, kitabclar, çəmənclik,
çəməncdə və s. Dilimizdə söz köklərinə əvvəl leksik (sözdüzəldici),
son-ra isə qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər artırılır.
Məs: yaz-ı-çı-lar, iş-lə-miş-ik, sağ-ıcı-lar-ın və s.
Bə’zən qrammatik şəkilçi leksik şəkilçidən əvvəl də gələ
bilir. Məs: ev-imiz-dəki, bab-m-gil və s.
Azərbaycan dilində eyni zamanda sözlərə bir neçə leksik
və qra-mmatik şəkilçi artırmaq olur. Məs: ək-in-çi-lik-dən,
yara-q-lı-lar-ımız, yat-aq-xana-dakı-lar və s.
3. LEKSIK VƏ QRAMMATIK ŞƏKILÇILƏR. Şəkilçilər iki cür olur:
1) leksik (sözdüzəldici) şəkilçilər, 2) qrammatik (sözdəyişdirici)
şəkilçilər.
Qoşulduqları söz köklərindən yeni sözlər yaradan şəkilçilər
leksik şəkilçilər adlanır. Məs: yaxşı-yaxşıclıq, gör-görcüş,
külək-küləkcli və s.
Qrammatik şəkilçilər isə sözün ancaq formasını dəyişir və
bu şəkilçilər söz birləşmələri və cümlələrdə sözləri bir-birinə
bağ-la-mağa xidmət edir.
İsimlərdə hal və cəm şəkilçiləri, fe'llərdə zaman, şəxs
şəkilçi-ləri və s. qrammatik şəkilçilərdir. Məs: kitab-kitabcın,
kitabcla-r; get-gedcir, ged-ir-əm və s.
Qeyd: Şəkilçilərin mə'na növləri barədə dərsliyin müvafiq
böl--mələrində hər bölməyə uyğun olaraq müfəssəl məlumat
veriləcəkdir.
4. ŞƏKILÇILƏRIN YAZILIŞI. Qrammatik şəkilçilər ahəng qanununa
uyğun olaraq həmişə iki və dörd cür yazılırlar. Dili-mizdəki
qrammatik şəkilçilərin hamısı əsil Azərbaycan şəkil-çiləridir.
İki cür yazılan şəkilçilərin tərkibində yalnız iki açıq
sait işti-rak edir: a, ə. Digər açıq saitlər (e, o,ö) şəkilçilərdə
ona görə işti-rak etmir ki, əsl Azərbaycan sözlərində həmin
səslər (e,o,ö) sö-zün birinci hecasından sonrakı hecalarda
işlənə bilmir. (-lar2, -da2, -da2, -a2 və s.)
Qapalı saitlər isə (ı, i, u, ü) sözün bütün hecalarında
işləndiyi üçün şəkilçilərin də tərkibində iştirak edir.
Buna görə də qapalı saitli şə-kilçilər ahəng qanununun tələbinə
uyğun olaraq dörd cür yazılır. –ın4,-dı4, -mış4, -ı4 və
s.
Leksik şəkilçilər də ahəng qanununa uyğun olaraq iki və
dörd cür yazılırlar. Lakin leksik şəkilçilər arasında bir
cür yazılanı da var. Bu şəkilçilər başqa dillərdən dilimizə
keçmiş, ahəng qa---nununa tabe olmurlar. Məs: bi-, na-,
anti-, –daş, -kar, -baz, -keş, -dar, -gil və s.
Azərbaycan dilinin öz şəkilçilərindən fərqli olaraq, alınma
şəkilçilər sözlərin əvvəlinə də artırıla bilir. Məs: na-insaf,
ba-mə-zə, bi-savad və s.
Qeyd: Sözün kökü saitlə bitərsə, sözə saitlə başlanan şəkilçi
artdıqda iki sait arasında n, y, s samitlərindən biri işlənir.
Bu sa-mit-lər bitişdirici samitlər adlanır. Məs: ata-n-ın,
ata-y-a, ata-s-ı və s.
Yazıda «n» samitindən, əsasən, sonu saitlə bitən sözlərə
is-min yiyəlik, tə'sirlik hal şəkilçiləri, «y» samitindən
yönlük hal şə-kil-çisi və tale, mənbə, mənafe, mövqe, mənşə
sözlərinə mənsubiy-yət şəkilçiləri, «s» samitindən isə sonu
saitlə bitən sözlərə III şəxs mənsubiyyət şəkilçisi artırılarkən
bitişdirici samit kimi istifadə olunur. Məs: quzu-n-un,
quzu-n-u, quzu-y-a, quzu-s-u, tale-y-im, mövqe-y-in, mənafe-y-i
və s.
5. SÖZÜN BAŞLANĞIC FORMASI. Sözün başlanğıc for-ması onun
leksik mə'nasını bildirən hissəsidir. Bütün sözlərdə qram-matik
şə-kil-çiyə qədərki hissə başlanğıc formadır. Məs: yaz-maq,
yazı, ya-zı-çı, yazıçılıq, yazıçılıqdan və s.
Sözlər bütün lüğətlərdə yalnız başlanğıc formada öz əksini
tapır.
İsimlərin başlanğıc forması onların heç bir qrammatik şəkil-çisi
olmayan adlıq hal formasına uyğun gəlir. Məs: gəmiçilikdən,
dəmirçinin, kitabda, oxucular və s.
Fe'llərin başlanğıc forması onların qrammatik şəkilçiyə
qədər-ki hissəsidir. Məs: gözəlləşir, başladılar, göndərildi
və s.
Qeyd: Sözlərin quruluşca növü, hansı nitq hissəsinə aid
olması onların başlanğıc formasına görə müəyyən olunur.
Sözün tərkibinə görə təhlili
1) Təhlil edilən sözün hansı nitq hissəsinə
aid olduğu göstərilir.
2) Sözün başlanğıc forması müəyyən edilir.
3) Əgər başlanğıc forması düzəltmə sözdürsə, onun necə əmə-lə
gəlməsi izah olunur.
4) Sözün qrammatik şəkilçilərindən hər birinin mə'nası mü-əy-yənləşdirilir.
Şifahi təhlil nümunəsi (bağçadakı)
Bu söz sifətdir. Bağçadakı bütövlükdə başlanğıc formadadır.
–ça kiçiltmə mə'nası bildirən leksik şəkilçi, -dakı isə
isimdən si-fət düzəldən şəkilçidir. Demək, -ça şəkilçisi
«bağ» ismindən «bağ-ça» ismini, -dakı şəkilçisi isə «bağça»
ismindən «bağçadakı» sifətini əmələ gətirmişdir.
Yazılı təhlil nümunəsi (yazıçılıqdan, ələkçilər, bağçadakı,
namərdlik)
Yazıçılıqdan, ələkçilər, bağçadakı, namərdlik.