Burada Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunda türk dilləri
şöbəsinin yaradılması,
onun rəhbərləri, aparılmış
tədqiqatların istiqamətləri,
məzmunu, çap edilmiş monoqrafiyalar,
müdafiə edilmiş dissertasiyalar və
digər görülmüş və görüləcək
işlər haqqında məlumatlar toplanmışdır.
Buradan türk filologiyası, müasir türk
dillərinin tədqiqi və tədrisi
ilə məşğul olan mütəxəssislər
istifadə edə bilərlər.
MÜNDƏRİCAT
ÖN SÖZ
(Dilçilik İnstitutu və "Türk
dilləri" şöbəsinin yaradılması
tarixinə dair-Şöbə müdiri,
filologiya elmləri doktoru Məhəbbət
Mirzəliyeva)…………………………………………
I hissə. Şöbəmizin
müdirləri (tərtibçi, f.e.d., İ.Kazımov)…
II hissə. Şöbə
əməkdaşları: Keçilən
yola nəzər (tərtibçi, Ş.Orucova)…………………………………………………………
III hissə.
Şöbədə aparılan tədqiqatların
istiqamətləri (tərtibçi, f.e.n.B.Məhərrəmov)…………………………………
IV hissə:
Aspirant, sən kimsən? Şöbə
aspirantları özləri haqqında……………………………………………………….
V hissə.
Şöbə haqqında digər institut
əməkdaşlarının fikirləri.
I HİSSƏ
ŞÖBƏMİZİN
MÜDİRLƏRİ
AKADEMİK
Məmmədağa Şirəli oğlu
ŞİRƏLİYEV
Akademik Məmmədağa
Şirəli oğlu Şirəliyev türkoloji
dilçiliyin inkişafında, Azərbaycan
dilçiliyinin formalaşmasında, türk
dünyasında Azərbaycan elmi-mədəni
təfəkkürünün tanınmasında
xüsusi xidmətləri olmuş, bütöv
dilçilik məktəbi yaratmışdır.
Əksər ümumtürkoloji problemlərin
həlli, bir çox dilçilik tədbirlərinin
təşkili və keçirilməsi
onun adı ilə bağlıdır.
M.Ş.Şirəliyev
1909-cu il sentyabrın 13-də Şamaxı
şəhərində qulluqçu ailəsində
doğulmuş, 1927-ci ildə Bakıda
orta məktəbi bitirmiiş, sonra Azərbaycan
Dövlət Universitetinin şərq fakültəsinə
daxil olmuş, 1931-ci ildə təhsilini başa
vurmuşdur. O, 1933-cü ildən Azərbaycan
Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasına daxil
olmuş, sonrakı illərdə həmin
institutda dekan müavini və dekan vəzifələrində
çalışmışdır.
M.Şirəliyev 1942-ci
ildən 1946-cı ilədək ADU-da Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasının müdiri və
filologiya fakültəsinin dekan müavini, 1946-cı
ildən isə universitetin prorektoru vəzifəsində
işləmişdir. 1949-cu ildə o, Azərbaycan
EA Dil İnstitutunun direktoru təyin edilir.
Artıq həmin dövrdə görkəmli
alim kimi tanınmış M.Şirəliyev
1953-cü ildə Sofiya Universitetinə dəvət
alır və orada 1 il türk filologiyası
kafedrasına rəhbərlik edir.
M.Şirəliyev 1952-ci
ildən 1960-cı ilədək Azərbaycan
EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil
İnstitutunda dialektologiya şöbəsinin
müdiri və eyni zamanda ADU-da Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasının professoru vəzifəsində
çalışmışdır. M.Ş.
Şirəliyev 1960-cı ildən 1985-ci
ilə kimi Nizami adına Ədəbiyyat
və Dil İnstitutunun direktoru vəzifəsində
işləmiş, 1968-ci ildən Azərbaycan
EA İctimai Elmlər bölməsində
akademik- katib, 1969-cu ildə Dilçilik İnstitutunun
direktoru olmuş, həmin dildə "Sovet
türkologiyası" jurnalına baş
redaktor təyin edilmişdir. O, 1962-ci ildə
Azərbaycan EA-nın akademiki seçilmişdir.
Akademik M.Şirəliyevin
türkologiya elminin inkişafındakı
xidmətləri danılmazdır. Onun çoxcəhətli
elmi- pedaqoji fəaliyyətində türkoloji
araşdırmalar mühüm yer tutur.
Dilçilik institutunun
direktoru olduğu son dövrlərdə alim
həm də "Türk dillərinin müqayisəli
tədqiqi" şöbəsinə də
rəhbərlik etmişdir. Həmin dövrdə
"Türkologiya" jurnalı da onun rəhbərliyi
altında nəşr olunurdu. Böyük
alim-türkoloq dünya türkologiyasında
görülən çox böyük işləri
əlaqələndirmək üçün
"Türkologiya" kimi ümumittifaq jurnalının
çapını faydalı sayırdı.
Türkologiyanın ən vacib problemləri
türkdilli respublikalardan və xarici ölkələrdən
göndərilən dərin məzmunlu
yazılarda öz əksini tapırdı.
M.Şirəliyev həmin yazıları
rəhbərlik etdiyi "Türk dillərinin
müqayisəli tədqiqi" şöbəsində
də əməkdaşlarla birgə müzakirə
edirdi. O vaxtlar türkdilli respublikalarda türkologiya
sahəsində çox güclü, yüksək
ixtisaslı elmi kadrlar yetişmişdi. M.Şirəliyevin
rəhbərlik etdiyi şöbədə
də prof. K. Abdullayev, prof. M. Yusifov, f.e.d., K.
Ramazanov, f. e. d. M. Musayev, f.e. d. M. Mirzəliyeva,
f. e. n. Ə. Quliyev və başqa kadrlar
yetişmişdi ki, onlara akademik M. Şirəliyev
bilavasitə rəhbərlik etmiş, onların
sayəsində oğuz qrupu türk dillərinin
fonetikası, morfologiyası, leksikası
və sintaksisinin müxtəlif problemlərinə
dair namizədlik və doktorluq dissertasiyaları
müdafiə olunmuş, monoqrafiyalar nəşr
edilmişdir. O, fəaliyyəti dövründə
dilçiliyin müxtəlif sahələri
üzrə beynəlxalq və ümumittifaq
konfranslarında, müşavirə və
simpoziumlarında yorulmadan Azərbaycan türkologiyasını
təmsil etmişdir.
M. Şirəliyevin
redaktorluğu ilə çıxan "Türkologiya"
jurnalı nəşr olunduğu 20 il ərzində
türkologiyanın aktual problemlərinə
aid maraqlı, dəyərli materiallar çap
etməklə yanaşı, türkoloqlar
arasında elmi əlaqələrin yaranmasında
da böyük rol oynamışdır.
Türk dillərinin
dilçilik coğrafiyası üsulu ilə
öyrənilməsi, dialektoloji atlasların
tərtibi müasir dilçiliyin qarşısında
duran ən vacib problmlərdən biri sayılır.
Türkdilli xalqlar arasında bu işə
ilk dəfə olaraq 1950-ci illərin axırlarında
M. Şirəliyevin təşəbbüsü
və rəhbərliyi altında Azərbaycan
EA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
dialektoloqları başlamışlar.
Prof. T.Hacıyev "Dilçiliyimizin
bayramı" adlı məqaləsində
M. Şirəliyevin türkologiya sahəsində
olan xidmətlərinə, türkoloq dilçilər
hazırlanması sahəsində fədəkar
əməyinə görkəmli dilçilər
-SSRİ EA-nın müxbir üzvü Q. İ.
Avanesov, F. P. Filip, B. N. Serebrennikov, S. Q. Barxudarov,
A. N. Kononov, Gürcüstan EA-nın vitse-prezidenti
Q.V.Sereteli, Türkmənistan EA-nın prezidenti
akademik P.Əzimov, Gürcüstan EA-nın
akademiki S.S.Cikiya, Özbəgistan EA-nın
müxbir üzvü Ş. Şaabdurakmanov,
f.e.d, prof., K. M. Musayev və digərləri
tərəfindən yüksək qiymət
verildiyini göstərimişdir (Bax: Tofiq Hacıyev.
Dilçiliyimizin bayramı. "Elmi əsərlər",
Azərbaycan Dövlət Universiteti, Dil və
ədəbiyyat, 1968, № 5- 6, s. 155-156).
M. Şirəliyev
dialektologiya elmi ilə daha çox məşğul
olsa da, o, "Türk dillərinin müqayisəli
tədqiqi"şöbəsinə rəhbərlik
etdiyi vaxtlarda da dilimizin oğuz xüsusiyyətlərini
aydınlaşdırmış, Azərbaycan
dilində qıpçaq, türk dilləri
elementlərinin varlığını
ayrı-ayrı məqalələrində
və dialektologiyaya dair yazdığı
kitablada əsaslandırmışdır.
Müəllif türkologiya elminin perspektivləri
ilə bağlı bir sıra mühüm
problemlərə toxunurdu. Həmin problemlər
onun rəhbərlik etdiyi "Türk dillərinin
müqayisəli tədqiqi" şöbəsində
də müzakirə və tədqiqat obyekti
olmuşdu:
1. Türkologiyada "tərkib
və budaq cümlə" məsələsi.
O, "Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb
cümlə" (Voprosı əzıkoznaniə,
№ 1, 1956) və "Tabeli mürəkkəb
cümlə problemləri" (Voprosı
qrammatiki törkskix əzıkov. Alma-Ata, 1958)
adlı məqalələrində məntiqi
kateqoriya ilə qrammatik kateqoriyanı eyniləşdirənlərə
sübut etmişdir ki, Azərbaycan, eləcə
də digər türk dillərinin daxili
inkişaf qanunlarını əsas tutsaq,
feli sifət və feli bağlama tərkibləri
heç vaxt budaq cümlə ola bilməz,
çünki bu tərkiblərin xəbərlik
kateqoriyasına məxsus qrammatik əlaməti
yoxdur və bu tərkiblər mübtəda
ilə uzlaşma əlaqəsinə girə
bilmir.
2. Türk dillərinin
dialektoloji atlasının hazırlanması
məsələsi. Akademik M. Şirəliyevin
bilavasitə iştirakı və rəhbərliyi
ilə hazırlanmış "Azərbaycan
dilinin dialektoloji atlası" adlı fundamental
araşdırması, məhz, 1990-cı
ildə nəfis formada çapdan çıxmışdır.
Türk dünyasında çox böyük
nailiyyət kimi qiymətləndirilmiş
həmin atlas bütün türkoloji aləmdə
həmin sahədə atılmış
ilk və ən uğurlu addımlardan biridir.
3. Azərbaycan dilində
qıpçaq elementləri. M.Şirəliyev
"Azərbaycan dilində qıpçaq
elementləri" (Kıpçakskie glementı
v azerbaydcanskom əzıke\\İssledovaniə
po qrammatike i leksike törkskix əzıkov.
Taşkent, 1965) adlı məqaləsində
dialekt və şivə qaynaqları əsasında
Azərbaycan dilinin fonetik və morfoloji təbəqələrində
qıpçaq elementlərinin varlığını
aşkar etmiş və həmin faktları
qədim türk yazılı abidələri
və müasir qıpçaq qrupu türk
dilləri ilə müqayisə etmişdir.
Müəllifin gəldiyi nəticə
budur ki, Azərbaycan dilindəki qıpçaq
elementləri qıpçaq qəbilələrinin
Azərbaycana IV-VI əsrlərdəki yürüşləri
ilə əlaqədardır.
4. Türkologiyada dialekt
və şivələrin təsnifi məsələsi.
M.Şirəliyev Azərbaycan dili dialekt və
şivələrinin təsnifində
həm çoğrafi, genetik, həm də
mədəni-tarixi prinsiplərindən
çıxış etdiyinə görə
onun bölgüsü bütün türkoloqlar
tərəfindən, əsasən qəbul
edilmiş və bu təsnif indiyə qədər
türkologiyada ən münasib və əlverişli
təsnif kimi qəbul edilməkdədir.
Ümumiyyətlə,
Azərbaycan dilçiliyinin, həmçinin
ümumi türkologiyanın inkişafı
və formalaşması tarixini tam müəyyənləşdirmək
üçün M. Ş. Şirəliyevin
elmi yaradıcılığının,
fəaliyyətinin öyrənilməsi
böyük əhəmiyyət kəsb
edir.
Akademik M. Şirəliyevin
bütün elmi yaradıcılığını
aşağıdakı məsələlər
təşkil edir: ümumtürkoloji problemlər;
dialektoloji araşdırmalar; dialektoloji atlasın
tərtibi prinsipləri; müasir Azərbaycan
dilinin nəzəri problemləri, Azərbaycan
dilinin və ədəbi dilimizin tarixi; "Türkologiya"
jurnalının yaradılması və
onun elmi səviyyəsinin qaldırılması;
nitq mədəniyyəti məsələləri
və s.
Akademik M. Ş. Şirəliyev
1991-ci ildə vəfat etmişdir.
(kitablar və monoqrafiyalar)
1. Bakı dialekti. Bakı,
1949.
2. Azərbaycan dialektologiyasının
əsasları. Bakı, 1965.
3. Azərbaycan dialektologiyasının
əsasları. Bakı, 1968.
4. Azərbaycan dili orfoepiyasının
əsasları. Bakı, 1970
5. Dialektı i qovorı
Azerbaydcanskoqo əzıka. Baku, 1983
6. Azerbaydcanskiy əzık.
Baku, 1989.
7. Voprosı azerbaydcanskoqo
əzıka. Baku, 1989
ASLANOV
VAQİF İMAMƏLİ OĞLU
Orta təhsilini Qazax
rayonunda almış (1945), Azərbaycan Dövlət
Universitetinin şərqşünaslıq
fakültəsini bitirmişdir (1950). Bir müddət
müəllim işlədikdən sonra
Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər-nin ingilis
dili fakültəsində təhsil almışdır.
1955-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər
İnstitunun ingilis dili fakültəsini bitirmiş,
həmin il Moskvada SSRİ EA Dilçilik İnstitutuna
işə qəbul edilmişdir. 1961-ci
ildə "Azərbaycan dili abidələrində
feli idarənin bəzi məsələlərinin
müqayisəli surətdə işıqlandırılması"
mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə
etmişdir.
Prof. V.İ.Aslanovun
Azərbaycanda və xaricdə 100-dən
artıq elmi məqaləsi çap olunmuşdur.
Onun "Azərbaycan dilinin tarixi leksikologiyası"
adlı doktorluq dissertasiyası türkologiyada
yüksək qiymətləndirilmişdir.
V. Aslanov Azərbaycan
Milli EA Dilçilik İnstitutunun baş elmi
işçisi və türk dillərinin
müqayisəli tədqiqi şöbəsinin
ilk müdiri olmuş, direktor müavini vəzifəsində
işləmişdir.
V. İ. Aslanov türk
dili tarixinin müxtəlif problemlərindən
bəhs edərkən KDQ materiallarına
sistemli şəkildə istinad etmişdir.
Qədim türk köklərini öz rekonstruksiya
metodu ilə bərpa edən müəllif
KDQ-dakı ana kökləri etalon kimi geniş
xarakterizə etmişdir. Azərbaycan türkcəsinin
tarixi qrammatika və ədəbi dil formalarının
tiplərinə həsr olunmuş və
çoxmüəllifli materiallar əsasında
dialektüstü dil formalarının tiplərinə
həsr olunmuş və çoxmüəllifli
monoqrafik kitabda "Azərbaycan dili tarixində
dialektüstü formaların varisliyi" adlı
tədqiqatı diqqəti cəlb edir. Burada
müəllif epos dilinin, o cümlədən
eposun çox xarakterik örnəyi KDQ-nı
yazılı ədəbi dil üçün
ən böyük qaynaq-kəmiyyət və
keyfiyyətcə ədəbi dilə
qədərki ən böyük səviyyə
kimi təhlil edir. KDQ-nı təhlil edərkən
araşdırıcının dildaxili
və dilxarici amillər, motivlər, meyllər
baxımından eposu şərh etməsi
xüsusən önəmlidir. Yazıda KDQ
dilində oğuz-qıpçaq ünsürləri,
danışıq dili vahidləri, təkrar
formaları, deyimlər, tipik leksik, morfoloji
və ünsürləri, danışıq
dili vahidləri, təkrar formaları, deyimlər,
tipik leksik, morfoloji və sintaktik, üslubi-poetik
konstruksiyalar təhlil edilmişdir.
V.İ. Aslanov Moskvada,
Daşkənddə, Almatıda, Bişkekdə,
Sankt-Peterburqda, Ankarada, İstanbulda, Avstriyada,
Hollandiyada və ABŞ-da və digər
ölkələrdə keçirilən
beynəlxalq konfransların iştirakçısı
olmuşdur. Bu tədbirlərdə oxunan
məruzələrin böyük bir qismində
KDQ materiallarından geniş istifadə olunmuş
və bəziləri bilavasitə KDQ-a həsr
edilmişdir.
V.Aslanov 2001-ci ildə
vəfat etmişdir. Ölümündən
sonra onun elmi irsi türk dilləri şöbəsinin
təşəbbüsü və şistetat
Elmi Şurasının qərarı ilə
toplanıb nəşr etdirilir. Artıq
çoxcildliyin I cildi elmi ictimaiyyətə
təqdim olunmuşdur. Görkəmli alimin
75 illik yubileyi ilə əlaqədar II cildin
nəşri və elmi konfransın keçirilməsi
nəzərdə tutulur.
1. Preemstvennostğ naddialektnıx
form v istorii azerbaydcanskoqo əzıka. "Tipı
naddialektnıx form əzıka". M., 1981.
2. İssledovanie po istorii
azerbaydcanskoqo əzıka dopisğmennoqo
perioda. B., 1986 (V. Qukasyanla birlikdə).
ƏBDÜRƏHMAN
MEHİ OĞLU CAVADOV
"Müasir Azərbaycan
dili" şöbəsində kiçik
elmi işçi vəzifəsindən
baş elmi işçi vəzifəsinə
qədər yüksəlmişdir."Türk
dillərinin müqayisəli tədqiqi"
şöbəsinin müdiri vəzifəsində
çalışmış, elm kadrların
yetişməsində böyük xidmətlər
göstərmişdir. Onun rəhbərliyi
ilə şöbədə "Oğuz
qrupu türk dillərinin lüğəti"
tərtib olunmuş və çapa hazırlanmışdır.
1955-ci ildə "Azərbaycan
dilində şəxssiz cümlə "mövzusunda
namizədlik dissertasiyası müdafiə
etmişdir.
Ə.M.Cavadovu müasirləri
görkəmli qrammatist adlandırırdılar.
Dilimizin qrammatik quruluşunu çox gözəl
və dəqiqliyi ilə bilirdi. 60-cı
illərdə Akademiyanın buraxdığı
"Azərbaycan dilinin qrammatikası"
monoqrafiyalarının aparıcı müəlliflərindən
olmuşdur.
Ə. Cavadovun doktorluq
işi müasir Azərbaycan ədəbi
dilində sintaktik vahidlərin sırası
məsələsinə həsr edilmişdir.
Müəllif bu əsərində dil vahidlərinin
sıralanmasının mahiyyətini aydın
izah etmiş, onun başqa dil hadisələri
arasındakı mövqeyini müəyyənləşdirmiş,
daha doğrusu, sıralanmanın digər
dil hadisələri ilə oxşar və
fərqli cəhətlərini göstərmiş,
dil vahidlərinin (cümlədə sözlərin
sırası; cüttərkibli və təktərkibli
cümlələrdə sözlərin
sıralanması; mürəkkəb cümlələrdə
tərəflərin sıralanması
və s.) sıralanma sistemini müəyyənləşdirmiş,
sıralanmanın dil quruluşunda yerini və
s.-ni dəqiqləşdirmişdir.
Ə. Cavadov dilçiliyimizdə
ilk dəfə olaraq, "mətn sintaksisi",
"aktual üzvlənmə" və "mürəkkəb
sintaktik bütöv" haqqında nəzəri
fikir söyləmişdir. Mətnin bağlılığı
problemində obyektiv, səbəb, zaman, məkan,
tərzi-hərəkət münasibətlərinin
əsas rol oynadığını göstərmişdir.
Sintaktik bütövün qeyri-müəyyənlikdən
müəyyənliyə doğru inkişafında
meydana çıxan amilləri ilk dəfə
olaraq f.e.d. Ə.Cavadov Azərbaycan mətnlərinin
köməyilə öyrənmişdir.
Ə. Cavadov dil tarixi,
dilimizin sintaksisi, təktərkibli cümlə
problemi, bədii üslubiyyat, semantika və
onamastika məsələləri ilə
də müntəzəm məşğul
olmuş, xeyli tədqiqat əsərləri
yazmışdır. Onun məruzələri
türkdili respublikalarda, xarici ölkələrdə
də çap edilmiş, digər ölkələrdə,
respublikamızda keçirilən beynəlxalq
elmi konfransdlarda dinlənilmişdir.
Görkəmli alim Ə.
M. Cavadov 1998-ci ildə ?? vəfat etmişdir.
(kitab və monoqrafiyalar)
1. Bezliçnıe
predlojenie v sovremennom azerbaydcanskom əzıke.
AKD, B., 1956.
2. Sifət. Say. Feli
sifət. Məsdər. -Azərbaycan dilinin
qrammatikası. 1 hissə, Bakı, 1960.
3. Şəxssiz cümlələr.
-Azərbaycan dilinin qrammatikası. 11 hissə,
Bakı, 1960.
4. Söz birləşmələrinə
giriş. Feli söz birləşmələri.
-Müasir Azərbaycan dilinin söz birləşmələri.
Bakı, 1961.
5. Müasir Azərbaycan
ədəbi dilində sintaktik vahidlərin
sırası. Bakı, Elm, 1977.
6. Təktərkibli
cümlə. - "Azərbaycan dilinin sintaksisinə
dair tədqiqlər. Bakı, 1963.
7. Təktərkibli
sadə cümlələr. - Müasir Azərbaycan
dili (Sintaksis)), 11 hissə, Bakı, 1962.
8. Bədii dilin özünəməxsus
xüsusiyyətləri. Satira və yumor
dili. Morfoloji kateqoriyaların üslubi imkanları.
Xitablar. -Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı.
Bakı, 1970.
9. Porədok əzıkovıx
edineü. ADD, B., 1975.
10. İsimlərin
semantikası. - Müasir Azərbaycan dilinin
semasiologiyası. Bakı, 1985.
KAMAL MEHDİ
OĞLU ABDULLAYEV
Azərbaycan Dövlət
Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmişdir.
Aspiranturanı Moskvada oxumuş, 1976-cı
ildə "Sintaktik paralelizm" ("Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanlarının materialları
əsasında) mövzusunda namizədlik
dissertasiyası müdafiə etmişdir.
1980-1982-ci illərdə
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
"Türk dillərinin tədqiqi" şöbəsinin
müdiri təyin edilmişdir. Müdir olduğu
vaxtlarda da türk dilləri ilə məşğul
olan mütəxəssislərin yetişməsində
Kamal müəllimin böyük zəhməti
olmuşdur.
K. M. Abdullayev "Dədə
Qorqud" dastanlarının poetik-estetik mahiyyəti,
onun sintaksisinin gizli qatları barədə
tədqiqatlar aparmış, "Gizli Dədə
Qorqud" (B., 1991) kitabını yazmışdır.
Prof. K.Abdullayev Azərbaycan
dili sintaksisinin nəzəri problemləri
ilə müntəzəm məşğul
olan görkəmli alimlərimizdəndir.
Onun Azərbaycan dilində sadə cümlənin
monopredikativ quruluşunun təşəkkülü,
cümlənin semantik- aktual üzvlənməsi;
sadə və mürəkkəb cümlələrin
qarşılıqlı münasibəti
və nisbəti; mətn sintaksisi və
s. haqda fikir və mülahizələri tədqiqatçılar
tərəfindən rəğbətlə
qarşılanmışdır.
K.Abdullayev Azərbaycan
respublikası Mədəniyyət fondunun
sədridir. O, hazırda Slavyan Dillər Universitetinə
rəhbərlik edir; Universitetin ilk rektorudur.
Universitetdə fəaliyyət göstərən
İxtisaslaşdırılmış
Müdafiə Şurasının sədridir.
(kitab və monoqrafiyalar).
1. Sintaksiçeskiy paralelizm
(Na materiale oquzskoqo pamətnika "Kniqa moeqo
Deda Korkuta). AKD, M. , 1976.
2. Probema sintaksisa prostoqo
predloceniə v Azerbaydcanskom əzıke.
Baku, 1983.
3. Gizli Dədə
Qorqud. Bakı, 1991.
4. Azərbaycan dili sintaksisinin
nəzəri problemləri. Bakı, 1998.
5. Sadə cümlə;
cümlə üzvləri-Oğuz qrupu türk
dillərinin qrammatikası. III hissə, sintaksis,
BSU-nin nəşri,Bakı, 2002.
H.K. Quliyev orta məktəbi
bitirdikdən sonra 1956-cı ildə Bakıda
M. F. Axundov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunun
Qərbi Avropa dilləri fakültəsinin
alman və Azərbaycan dilləri şöbəsinə
daxil olmuş, 1961-ci ildə həmin institutu
bitirib, alman və Azərbaycan dilləri
müəllimi ixtisasını almışdır.
1962-ci ildə o, Azərbaycan EA-nın Nizami
adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda
aspiranturaya daxil olmuş, həmin ildə
ordu sıralarına çağrılmışdır.
1964-cü ilin sentyabr ayında ordudan qayıdıb,
Türkmənistan respublikasının Aşqabad
şəhərində Türkmənistan
EA-nın Məhtimqulu adına Dil və
Ədəbiyyat İnstitutunda Azərbaycan
EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil
İnstitutunun məqsədli aspirantı
olmuşdur. O, Aşqabadda "Azərbaycan
və türkmən dillərində fellərlə
idarə" mövzusunda namizədlik dissertasiyası
yazıb, 1967-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan
sonra Nizami adına Ədəbiyyat və
Dil İnstitutunun Müasir Azərbaycan dili
şöbəsində kiçik elmi işçi
vəzifəsinə işə götürülmüşdür.
O, 1969-cu idə namizədlik,
1992-ci ildə isə "Türk dillərində
felin semantikası" mövzusunda doktorluq dissertasiyası
müdafiə etmişdir. H. Quliyev 1971-85-ci
illərdə Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunda elmi katib, 1986-89-cu illərdə
isə həmin institutun türk dilləri
şöbəsində böyük elmi vəzifəsində
çalışmışdır. 1989-cu
ildən türk dilləri şöbəsinin
müdiri vəzifəsinə seçilmiş
və 2000-ci ilə kimi bu vəzifədə
çalışmışdır.
H.Quliyev müasir Azərbaycan
dili, nitq mədəniyyəti və türkologiyanın
bir sıra problemlərinin tədqiqi ilə
məşğul olur. Müasir Azərbaycan
dilinin 3 cilddə akademik qrammatikası (Bakı,
1978-1981); "Oğuz qrupu türk dillərinin
müqayisəli qrammatikası" (II hissə,
Morfologiya, Bakı, 1986) adlı kitabların
əsas müəlliflərindən biridir.
"Sovetskaə törkoloqiə" (Türkologiya)
jurnalında onun 20-dən çox məqaləsi
çap olunmuşdur. Onun 1998-ci ildə "Semantika
qlaqola v törkskix əzıkax" adlı
13 ç. v. həcmində monoqrafiyası
çap olunmuşdur. Bu kitabda türk dilləri
fellərinin üç əsas problemi- semantik
təsnifatı, fonomorfoloji və semantik
inkişafı, həmçinin sintaktik valentliyi
araşdırılmışdır.
Onun digər kitabı müxtəlifsistemli
dillərdə felin semantik xüsusiyyətlərinə
həsr olunmuşdur. Müəllif obrazlı
şəkildə feli "nitqin döyünən
ürəyi, şah damarı" adlandırmış,
felin semantik təsnifatını Azərbaycan,
rus, ingilis və alman dillərinin fellərinə
istinadən qarşılaşdırmış,
semantik bölgünün nəzəri əsaslarını
tam və hərtərəfli şəkildə
dəqiqləşdirmiş, indiyədək
bu sahədə olan qaranlıq məsələləri,
müəyyən qüsurları, demək
olar ki, aradan qaldırmışdır.
O, kitabda bütün fellərin təsnif əlamətlərini
və prinsiplərini işləyib hazırlamışdır.
Feldə leksik mənaların sistemliliyi,
semantik sahə və əlaqələrin
rəngarəngliyi, paradiqmatik münasibətlərin
reallığı müxtəlifsistemli
dillərin leksik fonduna istinadən müəyyənləşdirilmişdir.
H.Quliyev respublikamız
üçün dilçi kadrlarının
hazırlığında da fəal iştirak
edir. Bir çox aspirantların alim -tədqiqatçı
kimi yetişməsində onun əməyi
vardır. Hazırda Xarici Dillər Universitetində
professor vəzifəsində fəaliyyət
göstərir.
(kitab və monoqrafiyalar).
1. Müasir Azərbaycan
dili. Bakı, 1978, 1981(kollektiv)
2. Oğuz qrupu türk
dillərinin müqayisəli qrammatikası.
II hissə, Bakı, 1986.
3. Semantika qlaqola v törkskix
əzıkax. Baku, 1989.
4. Müxtəlifsistemli
dillərdə felin semantikası. Bakı,
2000.
MƏHƏBBƏT
MİRZƏXAN QIZI MİRZƏLİYEVA
M.M.Mirzəliyeva 1966-cı
ilə ADU-nın filologiya fakül-təsinə
daxil olmuş, 1971-ci ildə oranı bitirmişdir.
Bir il (1971) Quba internat məktəbində
tərbiyəçi vəzifəsində
çalışmış, 1972-ci ildə
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
aspiranturasına qəbul olunmuşdur. 1975-ci
ildən 1981-ci kimi türk dillərinin müqayisəli
tədqiqi şöbəsinin kiçik elmi
işçisi, 1992-ci ildən həmin şöbənin
baş elmi işçisi seçilmişdir.
1993-cü ildən məsul vəzifəyə
irəli çəkilmiş, Azərbaycan
Respublikası Prezident Aparatı humanitar siyasət
şöbəsində məsləhətçi
vəzifəsini icra etmişdir. 1996-cı
ildə isə M.Mirzəliyeva AR Prezident yanında
AAK-ın dessertasiya, kadr, diplom və atestatlar
şöbəsinin rəisi, həmin ildən
2001-ci ilə kimi isə humanitar və ictimai
işlər şöbəsinin rəisi
vəzifələrində çalışmışdır.
2001-ci ildən Dilçilik institutuna yenidən
dəvət olundu, əvvəlcə nəzəri
və tətbiqi dilçilik şöbəsində
böyük elmi işçi vəzifəsində
işlədi, sonra isə ona türk dillərinin
şöbə müdiri vəzifəsi
tapşırıldı. M.Mirzəliyev
1976-cı ildə namizədlik dissertasiyası,
1996-cı ildə isə doktorluq dissertasiyası
müdafiə etmiş, filologiya elmləri
doktoru alimlik dərəcəsi almışdır.
Onun namizədlik işi türk dillərində
felin idarə və məna növləri
məsələlərinə həsr
edilmişdir. Doktorluq dissertasiyası isə
türk dilləri frazeologiyasının nəzəri
problemlərindən bəhs edir. Əsərdə
oğuz qrupu türk dillərinin frazeoloji layı
qarşılaşdırılır,
müqayisə edilir, ümumi və fərqli
əlamətlər aşkarlanır. M.Mirzəliyeva
şöbənin hazırladığı
oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli
qrammatikası adlı vəsaitin bir neçə
bölməsinin (felin idarə və məna
növləri; modal sözlər) müəllifidir.
O, hazırda şöbə əməkdaşlarının
hazırlamış olduğu "Oğuz
qrupu türk dillərinin müqayisəli sintaksisi"
kitabının redaktəsi ilə məşğuldur
və çapa hazırlayır. Növbəti
ildə isə f. e. d., M. Mirəzəliyeva"Oğuz
qrupu türk dillərinin müqayisəli leksikası
" adlı kitabı nəşr etmək
fikrindədir. M. Mirzəliyev şöbə
üçün elmi kadrların hazırlığında
da səylə çalışır,
bir neçə aspirantın rəhbəridir.
(kitab və monoqrafiyalar)
1. Felin idarə və
məna növləri (s. 40-56); Modal sözlər
(s.82-85). - "Oğuz qrupu türk dillərinin
müqayisəli qrammatikası. 11 hissə,
Morfologiya, Bakı, 1986.
2. Oğuz qrupu türk
dillərinin müqayisəli frazeologiyası.
Bakı, 1994.
3. Türk dilləri
frazeologiyasının nəzəri problemləri.
Bakı, 1995.
4. Türk dilləri
frazeologiyasının nəzəri problemləri.
Dok. dissertasiyasının avtoreferatı,
Bakı, 1996.
5. Nurlan, mətləbli
könül (Şerlər). Bakı, 2001.
6. 6.Söz birləşmələri;
əlavələr.- Oğuz qrupu türk
dillərinin qrammatikası.III hissə, sintaksis,BSU,Bakı,
2002.
II HİSSƏ
ŞÖBƏ ƏMƏKDAŞLARI.
KEÇİLƏN YOLA NƏZƏR…
Şöbəyə
ilk gəlişim 1980-ci illərə təsadüf
edir. Bu, o zamanlar idi ki, dialektologiyamızın,
eləcə də dilçiliyimizin atası
mərhum professor, akademik Məmmədağa
Şirəliyev həm institutumuzun direktoru,
həm də mənim qəbul olunduğum
türk dillərinin müqayisəli tədqiqi
şöbəsinin müdiri idi. Onun qayğıkeş
siması, əvəzolunmaz yumora malik təbiəti
hafizəmdə çox dərin izlər
buraxmışdır.
Bu, o zamanlar idi ki, institutun
dilçilik estafeti artıq etibarlı əllərdə
idi və mübariz gənclik gələcəyə
böyük inamla addımlayırdı…
Bu, həm də o
zamanlar idi ki, o dövrün aynasında düzlə
əyri çətin seçilirdi…
Daha sonra… Estafetin
layiqli davamçılarından birinin- Kamal
Abdullayevin şöbəyə müdir seçilməsi
və mənim elmi işimin davam etdirilməsinə
bir rəhbər kimi ciddi təkan verilməsi…
Xatirələr çoxdur..
Sevinirəm ki, məhz şöbəmizin
əməkdaşıyam (Əməkdaşların
çoxu bilir, o vaxt bizim şöbə "ştab"
adı ilə məşhur idi) və
ömrümün 18 ilini institutumuzun bir parçası
olan şöbəmizə də sərf
etmişəm (müəyyən müddət
aralı qalsam da).
Sevinirəm ki, Kamil
Ramazanov kimi çox ciddi, tələbkar, təvazökar,
eyni zamanda uşaq kimi sadəlövh; Əbdürrəhman
Cavadov kimi arabir " öz dünyasına qapalı",
savadlı Məhəbbət xanım
Mirzəliyeva kimi istər elmdə, istərsə
də həyatda öz prinsipiallığı
ilə hər yerdə tanınan, institutu
öz ürəyinin odu ilə isidən
Mehman Musayev kimi xoş avazı uzaq ellərdən-Türkiyədən
gələn,"super" adını
indiyədək mühafizə edən İsmayıl
İsmayılov, eləcə də Əsgər
Quliyev, Ramazan Əhmədov, Ədalət
Tahirzadə, Kübra Quliyeva, İsmayıl
Kazımov kimi əməkdaşlarla birgə
çiyin-çiyinə mən də çalışmışam
və şöbəmizin fundamental işləri
sayılan bir neçə əsərdə
mənim də əməyim vardır.
Bu il 30 illik yubileyini şeyd
edən şöbəmizi irəlidə
daha məsul və şərəfli işlər,
sınaqlar gözləyir. İnanıram
ki, həmişə olduğu kimi, yenə
də şöbənin kollektivi (yeni işçilər
də daxil və başda şöbə
müdiri Məhəbbət xanım olmaqla)
bu sınaqlardan şərəflə
üzüağ və alnıaçıq
çıxacaq. Doğma kollektivimə bu
çətin, lakin şərəfli sınaqlarda
uğurlar, gözəl elmi nailiyyət və
nəticələr arzu edirəm.
1955-ci
il oktyabrın 1-də Cəbrayıl rayonunun
Soltanlı kəndində anadan olmuşam.
1976-cı ildə APİ-nin filologiya fakültəsini
bitirmişəm. İnstitutda oxuduğum
illərdə Tələbə Elmi Cəmiyyətinin
üzvü olmuşam, dilçiliklə bağlı
tədqiqatlar aparmışam. Tələbəlik
illərində "Azərbaycan dilində
vokativ sözlər", "Dəli Kür"
romanında şivə sözləri",
"Qurbanəli bəy" hekayəsinin
dili ", "Dil mədəniyyəti"
və s. yazılar çap etdirmişəm.
Müəllimlik fəaliyyətim dövründə
mətbuatda dil problemləri ilə əlaqədar
çıxışlarım olub. XX əsrin
80- ci illərində kənd məktəbində
çalışdığım illərdə
görkəmli dilçi-alim, professor Kamal Abdullayev
məni dissertant olmaq üçün instituta
dəvət etdi. "Oğuz qrupu türk
dillərində yarımçıq cümlə"
mövzusunda namizədlik dissertasiyasını
1987- ci ildə müdafiə etdim. 1989- cu ildən
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
türk dilləri şöbəsinə
bağlandım. Şöbənin böyük
elmi işçisiyəm. Belə bir nüfuzlu
şöbədə çalışmağımla,
gördüyüm və görəcəyim
tədqiqat işləri ilə fəxr
edirəm.
Düz 13 il qədim
tarixi olan Axısqa türklərinin dili üzərində
tədqiqatlar apardım. "Axısqa türklərinin
dili" (1999); "Axısqa toponimləri"
(2000) kitablarını və bir sıra
məqalələr nəşr etdirdim.
Həmin mövzunu müdafiə etmək
ərəfəsindəyəm.
Şöbə müdirimiz
Məhəbbət xanımın ciddi
və tələbkarlığını,
işinə ürəkdən bağlılığını,
əməkdaşlara və digər işçilərə
təmannasız köməyini yüksək
qiymətləndirirəm.
Bu günlərdə
institut rəhbərliyi məni Elmi Şuranın
üzvü qəbul etmişdir. Bu, məsuliyyətimi
daha da artırır.
GÜLLÜ
(VALENTİNA) KARANFİL
1972- ci ildə Qaqauz
Yerin, Valkanəş dolayın Tülüköyündə
anadan olmuşam. Orta təhsilimi kənd məktəbində
bitirmişəm. 1991- ci ildə Qaqauz Yerin
paytaxtı olan Komratda açılan Qaqauz
Milli İnstitutunun tələbəsi olmaq
mənə də qismət oldu.
1 kursdan qaqauz türkcəsini
inkişaf etdirmə zərurətini duyduğum
üçün "Ana dili" qurumunun yaradılmasını
təklif etmiş, yeni müstəqillik yoluna
çıxmaq istəyən qaqauz xalqının
mədəni ilə siyasi həyatında
həvəslə iştirak etmişəm.
II kursda ailə quraraq
Azərbaycana köçməli olmuşam.
Təhsilimi Bakı Dövlət Universitetinin
Şərqşünaslıq fakültəsinin
Azərbaycan bölməsində davam etdirmişəm.
Təhsil aldığım dövrdə
türk dillərini müqayisəli şəkildə
araşdırmağa marağım daha
da artmış, apardığım araşdırmalarla
bağlı bir sıra məqalələrim
mətbuatda dərc olunmuşdur.
1997- ci ildə universiteti
bitərəndən sonra Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyası, İ.Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunun türk dilləri
şöbəsinə işə qəbul
olundum. Və "Qaqauz dilinin məişət
leksikası" mövzusunda dissertasiya yazmağa
başladım.
AMEA-sı ənənəvi
olaraq bütün türk xalqları üçün
elmi kadrlar yetişdirmiş və bu gözəl,
gərəkli ənənənə
bu gün də davam etdirilir. Fəaliyyət
göstərdiyi 30 ildə türk dilləri
şöbəsində türkmən, başqırd,
karaçay- balkar xalqlarının nümayəndələrinin
elmi işləri-namizədlik və doktorluq
dissertasiyaları müzakirə olunmuş
və müdafiə edilmişdir.
Çağdaş
qaqauz elminin görkəmli nümayəndəsi,
professor, filologiya elmləri doktoru Denis Ağa
Tanasoğlu da məhz AMEA-nın yetirməsidir.
Türk dilləri şöbəsində
indi də qaqauz dilinin digər oğuz və
qıpçaq, bulqar qrupu dilləri ilə
müqayisəli tədqiqinə aid qiymətli
işlər yazılır. Qaqauz dilinin
bu səpkidə - dilin bütün səviyyələrində
tədqiqi genişlənir.
Azərbaycan müstəqillik
qazandıqdan sonra türkoloji dilçiliyə
də maraq daha da artmış, tədqiqatlar
müstəqillik şəraitində əldə
olunmuş dil proseslərini daha çox əhatə
edir.
Zənnimcə, bu
nüfuzlu şöbəyə digər
türk xalqlarının nümayəndələri
də cəlb olunsa, araşdırmalarımızın
keyfiyyəti daha da artar, elmi qənaət
və nəticələr istənilən
səviyyədə ola bilər. XXI yüzillik-
türk əsridir!.Şöbəmizin əməkdaşlarına
türk xalqlarının mənəvi,
mədəni və dil birliyi naminə yeni-yeni
yaradıcılıq axtarışları
və elmi uğurlar arzulayıram.
(filologiya
elmləri namizədi,elmi işçi)
1974- cü il, 2 martda
Zəngilan rayonunun Şərifan kəndində
ziyalı ailəsində anadan olmuşam.
1991- ci ildə Hacalı kənd orta məktəbini
əla qiymətlərlə qurtararaq ADRU-nun
filologiya fakültəsinə daxil olmuşam.
Oxuduğum müddətdə tələbə
elmi cəmiyyətinin üzvü kimi fəaliyyət
göstərmişəm. C.Cabbarlı adına
adlı təqaüdə layiq görülmüşəm.
1996- cı ildə həmin universiteti fərqlənmə
diplomu ilə bitirərək AMEV Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun aspiranturasına
daxil olmuşam. 2000-ci ildə "Türk
və Azərbaycan dillərində ümumi
isimlərin semantik diferensiallaşması"
mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə
edərək filologiya elmləri namizədi
alimlik dərəcəsi almışam.
1997- ci ildən Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun türk dilləri şöbəsində
böyük laborant kimi elmi fəaliyyətə
başlamışam. Hazırda kiçik
elmi işçi vəzifəsində çalışıram.
Türk dillərinin müqayisəli leksikologiyası
ilə daha çox maraqlanıram. Türk
dilləri şöbəsində işləməyimlə
fəxr duyuram. Çünki bizim şöbə
dünyanın ən qədim mədəniyyəti
olan bir xalqın adını daşıyır.
Gələcəkdə elm aləmində
öz sözünü deyən türkoloq kimi
yetişmək istəyirəm. Şöbəmizin
30 illik yubleyi münasibətilə bütün
əməkdaşlarımızı
təbrik edir, onlara böyük elmi uğurlar
arzulayıram. Qoy türkün səsi həmişə
uca zirvələrdən eşidilsin! A m
i n!
1954- cü ildə Bakının
Ramana qəsəbəsində anadan olmuşam.1961-
ci ildə qəsəbədəki 198
saylı orta məktəbin 1-ci sinfinə
qəbul olunmuş, 1971-ci ildə isə
orta məktəbi bittirmişəm. Həmin
il sənədlərimi Azərbaycan Dövlət
Universitetinin Şərqşünaslıq
fakültəsinə vermiş,lakin müsabiqədən
keçə bilmədiyim üçün
"Azərxalca" Birliyində çalışmışam.
1972-ci ildə sənədlərimi yenidən
Şərqşünaslıq faküultəsinə
verib universitetə qəbul olunmuşam.1977-ci
ildə oranı bitirib təyinatla Quba rayonuna
göndərilmiş, üç il orada Qımıl-qışlaq
kənd 8-illik məktəbində Azərbaycan
dili və ədəbiyyatı fənlərindən
dərs demişəm. 1980-ci ildə təyinat
müddətim bitdikdən sonra yenidən
Bakıya qayıtmış, 1981-ci ildə
Azərbaycan Elmlər Akademiyasının
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna
baş laborant vəzifəsinə işə
qəbul olunmuşam.
1989-cu ildə "Azərbaycan
dilinin Quba və Dərbənd dialektlərinin
qədim türk leksik qatı" mövzusunda
namizədlik dissertasiyasını müdafiə
edib, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini
almışam. Hazırda həmin institutun
"Azərbaycan dialektologiyası" şöbəsində
böyük elmi işçi vəzifəsində
çalışıram.
1993-97-ci illərdə
doktoranturada olmuşam və "Azərbaycan
dili dialekt və şivələrinin qədim
leksik qatı" mövzusunda doktorluq dissertasiyası
üzərində işləyirəm.
İşlədiyim
müddətdə 50-yə yaxın elmi
məqaləm çap olunmuşdur. Bundan
başqa, "Anadolu aşıqları","Azadlığa
uçan ilk türk (azəri) " və
prezident H. Əliyevin həyatı ilə
bağlı "Qızıl ulduzdan ayparaya
doğru" tərcümə kitablarım,
"Duyğu yarpaqları" adlı şerlər
kitabım nəşr edilmişdir."Qədim
sözlərdə semantik dəyişmələr"??(türkmənşəli)
adlı monoqrafiyanı çapa hazırlayıram.
Dəfələrlə respublikanın
elmi və təhsil ocaqlarında təşkil
olunmuş elmi konfranslarda çıxış
etmişəm.Bundan başqa, Ufada, Alma-Atada,
Türkiyədə keçirilən beynəlxalq
konfrans və simpoziumlarda elmi məruzələr
etmiş, təşəkkür və
fəxri- fərmanlar almışam.
Kubra xanım həm
də Azərbaycan Dövlət İqtisad
Universitetində türk dili fənnindən
dərs deyir. Tədris müddətində
tələbələr üçün
"Türkcə oxu kitabı"nı
( 1999-cu ildə 1 nəşr, 2001-ci ildcə
11 nəşr) və "Qeyri-ixtisas fakültələrində
ali təhsilin bakalavr pilləsi üçün
"Müasir türk dili proqramı"nı
hazırlayıb, çap etdirmişdir.
III HİSSƏ
ŞÖBƏDƏ APARILAN
TƏDQİQATLARIN İSTİQAMƏTLƏRİ
1972-ci ildə görkəmli
türkoloq, məşhur dilçi akademik
M.Ş. Şirəliyevin təşəbbüsü
ilə yaradılmış "Türk
dillərinin müqayisəli tədqiqi"
şöbəsi məhsuldar və səmərəli
fəaliyyəti ilə nəzər diqqəti
cəlb etmişdir.
30 il müddətində
şöbədə sanballı tədqiqatlar
aparılmışdır. Şöbənin
hazırladığı "Oğuz
qrupu türk dillərinin morfologiyası"
1986-cı ildə, "Oğuz qrupu türk
dillərinin sintaksisi" və 2002-ci ildə
çap olunmuş, "Oğuz qrupu türk
dillərinin lüğəti" hazırlanmışdır.
Şöbənin əməkdaşı
Mübariz Yusifov tərəfindən 1986-
cı ildə "Oğuz qrupu türk dillərinin
fonetikası" yazılaraq çap olunmuşdur.
Hazırda isə şöbədə
"Oğuz qrupu türk dillərinin leksikası"
əsəri üzərində gərgin
iş gedir.
Şöbə 1990-
cı ildən "Türk dilləri"
adı altında fəaliyyətini davam
etdirir. Müxtəlif dövrlərdə
şöbədə müasir türk dillərinin
müxtəlif problemlərinə həsr
olunmuş onlarla namizədlik və doktorluq
işləri yerinə yetirilmişdir.Xüsusilə
də türk dillərinin müqayisəli
aspektdə öyrənilməsi işinə
böyük önəm verilmişdir.
Şöbənin
ilk aspirantı Məhəbbət Mirzəliyeva
olmuşdur.
1986-cı ildə
şöbə əməkdaşları
tərəfindən "Oğuz qrupu türk
dillərinin müqayisəli qrammatikası"
(morfologiya) yazılmışdır. Kitabın
"İsim" hissəsi K.Quliyev, "Sifət"
hissələr F.Cəlilov, "Say",
"Bağlayıcı", "Təqlidi
sözlər" hissəsi K.Abdullayev, "Əvəzlik",
" Modal sözlər" hissələr
M. Mirzəliyeva, "Fel" hissəsi T.Əhmədov,
M. Mirzəliyeva və Ç. Qaraşarlı,
"Qoşma", "Ədat" hissələr
K.Ramazanov, "Zərf" hissəsi Ə.Quliyev,
"Nida" hissəsi isə M.Yusifov tərəfindən
yazılmışdır.
Əsərdə
Azərbaycan, türk, türkmən və
qaqauz dillərinin materialları əsasında
həmin dillərdə işlənən
nitq hissələrinin müqayisəli təhlili
verilir. Müəlliflər apardıqları
müqayisələr nəticəsində
müxtəlif nitq hissələrinin oğuz
qrupu türk dillərində oxşar və
fərqli xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmişlər.Tədqiqatçılar
bu nəticəyə gəliblər ki,
oğuz qrupunda isimlərin morfologiyasında,
əsasən, oxşarlıq vardır.
İsimlərin hallanmasında bir sıra
fonetik dəyişikliklər özünü
göstərir. Zərflərdə isə
diferensiasiya nisbətən azdır. Oğuz
qrupu türk dillərində fellər öz
quruluşuna, məna və idarə növlərinə,
zaman, şəxs və s. kateqoriyalarına
görə ümumi və fərqli cəhətlərə
malikdir. Sayların quruluşu, məna və
sintaktik vəzifələri digər türk
dil qruplarından kəskin şəkildə
fərqlənmir.
"Oğuz qrupu türk
dillərinin müqayisəli qrammatikası"nın
3- cü hissəsi (s i n t a k s i s) 2002- ci ildə
Bakı Slavyan Universitetinin nəşriyyatı
tərəfindən çapdan çıxmışdır
(Elmi redaktorlar:əməkdar elm xadimi, filologiya
elmləri doktoru, professor Kamal Abdulla və
filologiya elmləri doktoru Məhəbbət
Mirzəliyeva; rəyçi, filologiya elmləri
doktoru, professor Qəzənfər Kazımovdur).
Əsərdə oğuz dillərinin
sintaktik quruluşu, sintaktik konstruksiyalar, predikativ
və polipredikativ vahidlər müqayisəli-
tutuşdurma metodu ilə öyrənilmiş,
qohum türk dillərinin sintaktik quruluşu
arasında olan ümumi və diferensial əlamətlər
müəyyənləşdirilmişdir.
Əsərin hissələri aşağıdakı
müəlliflər tərəfindən
yazılmışdır: "Sintaktik əlaqələr"-f.e.d.M.M.
Mirzəliyeva; "Söz birləşmələri",
"Əlavələr"-f.e.d. K.T. Ramazanov;
"Feli sifət, məsdər tərkibləri"-f.e.n.
Ç.M. Qaraşarlı; "Sadə cümlə,
cümlə üzvləri"- f.e.d.prof.,
K.M.Abdullayev; "Cümlənin həmgins
üzvləri"-f.e.n., İ.Y.İsmayılov;
"Xüsusiləşmə"- f.e.n.
K.N.Quliyev: "Ara sözlər"- f.e.n., Ə.Ə.
Əsədov; "Xitab" - k.e.i. Ş.Ə.
Orucova; "Təktərkibli cümlə"-
f.e.d., prof. M.İ.Yusifov; "Cüttərkibli
cümlələr", "Yarımçıq
cümlə"- f.e.n., İ.B.Kazımov;
"Feli bağlama tərkibləri",
"Mürəkkəb cümlə"-
f.e.d., M.M. Musayev; "Vasitəsiz və vasitəli
nitq"- f.e.n., Ə. Q. Quliyev.
Şöbədə
işləmiş K. Ramazanovun 1986- jı
ildə yazdığı doktorluq dissertasiyası
"Türk dillərinin jənub- qərb
qrupunda qoşa sözlərin sıralanmasının
semantik prinsipləri" adlanır. Həmin
Dissertasiyada 3000 qoşa
sözün əsasında jənub-qərb
qrupu türk dillərində qoşa sözlərin
leksik-semantik qrupları və semantik analizi
verilmişdir. Müəllif əsərdə
qoşa sözləri tematik qruplara bölərək
sistemli tədqiq etmişdir. 16 fəsildən
ibarət olan bu tədqiqat əsərində
K.Ramazanov yaş, jins, keyfiyyət, məsafə,
kəmiyyət və s. mənalı qoşa
sözləri tədqiqata jəlb edərək
ətraflı təhlil etmişdir. O, jənub-qərb
qrupu türk dillərində tarixən formalaşan
qoşa sözlərin fonetik və semantik
uyğunluqlarını və fərqlənmələrini
müəyyənləşdirmiş,
qoşa sözlərin yaranma mexanizmini, üsullarını
göstərmişdir.
Şöbənin
ən adlı- sanlı işçilərindən
biri məhsuldar elmi fəaliyyəti ilə
şöbənin hər bir gənj əməkdaşına,
dissertant və aspirantlarına örnək
olan AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar
elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor A.Q
u r b a n o v d u r. A.Qurbanov XX əsr Azərbayjan
dilçiliyinin ən məhsuldar nümayəndələrindən
biridir. O, Azərbayjan dilçiliyinin müxtəlif
sahələri ilə bağlı onlarla
elmi əsərin, monoqrafiyanın, dərəlik
və dərə vəsaitinin müəllifidir.
A.Qurbanov yaxın və uzaq xarijdə dəfələrlə
nüfuzlu konfranslarda Azərbayjan dilçiliyini
layiqinjə təmsil etmişdir
A. Qurbanovun tədqiqat
əsərləri: "Ümumi dilçilik
məsələləri" (1972), "Dilçiliyin
tarixi"(1976),"Dilçiliyin sistemi" (1976),
"Ümumi dilçilik"(1977), "Dilçiliyin
metodları" (1978), "Dilçilik"
(1980), "Müasir Azərbayjan ədəbi
dili" (1985), "Poetik onomastika" (1988), "Azərbayjan
dilinin onomalogiyası" (1988), "Azərbayjan
onomastikası" (1986), "Azərbayjan
onomastikası məsələləri"
( 1986), "Ümumi dilçilik" (I,II hissələr,
1989), və s.
A.Qurbanovun müxtəlif
əsərlərində dilçiliyin
ümumi nəzəri məsələləri,
dil və onun xüsusiyyətləri, dillər
və onların təsnifi, yazı nəzəriyyəsi,
semasiologiya məsələləri, onomastika
problemləri, türkoloci məsələlər,
türk dillərinin təsnifi, ortaq türk
ədəbi dili, türkoloci dilçiliyin
inkişaf dövrləri, türk antroponimlərinin
inkişafı mövzuları hərtərəfli
şərh olunmuşdur.
Respublikamızda onomastika
problemlərinə həsr olunmuş ilk
konfrans 1986-jı ildə ADPU-də, məhz
A.Qurbanovun təşəbbüsü və
başçılığı ilə
keçirilmişdir. Həmin ildə universitetin
Azərbayjan dilçiliyi kafedrası nəzdində
A.Qurbanovun rəhbərliyi altında onomastik
mərkəz yaradılmışdır.
Kafedranın müdiri A.Qurbanov onomastika sahəsində
əsl fədəkar- vətənpərvər
alim kimi fəaliyyət göstərərək
"Onomastikanın tədqiqi xalqın və
onun dil tarixinin öyrənilməsi deməkdir"
şüarı altında çox böyük
onomastika elmi məktəbi yaratmışdır.Onun
rəhbərliyi altında Azərbayjan
onomalogiyasının ayrı-ayrı sahələrinə
aid 20-dən artıq namizədlik və
doktorluq dissertasiyası müdafiə edilmişdir
Şöbəmizin ağsaqqalı - hörmətli
prof. A.Qurbanov bu gün də gənjlik eşqi,
elə yaşayıb-yaradır, yeni-yeni
elmi əsərləri ilə biri sevindirir.
Şöbədə
işləmiş istedadlı alimlərdən
biri də M. İ.Yusifov olmuşdur. Onun 1986-jı
ildə "Oğuz qrupu türk dillərinin
müqayisəli fonetikası" mövzusunda
müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası
şöbədə yerinə yetirilmiş
ən sanballı tədqiqatlardandır.
Bu əsər kitab kimi nəşr olunmuşdur.
Həmin tədqiqatda oğuz qrupu türk
dillərinin fonemləri müqayisə olunmuş,
onlar arasındakı əlaqələr
aşkarlanmış, diferensial əlamətlər
üzə çıxarılmış,
müqayisə olunan bu və ya digər türk
dilində hər bir fonetik hadisənin yeri
və mövqeyi müəyyənləşdirilmişdir.
Eyni zamanda, oğuz qrupu türk dillərinin
fonetik sistemi digər türk dillərinin fonetik
sistemindən ayıran xarakterik jəhətlər
açıqlanmışdır. 3 fəsildən
ibarət olan bu doktorluq dissertasiyasının
I fəsli oğuz qrupu türk dillərinin
saitlərinin fonoloci və fonomorfoloci xüsusiyyətlərinə
həsr olunmuşdur. Həmin fəsildə
sait səslərin birinin digərinə
keçməsi hadisəsi də şərh
olunmuşdur.
Dissertasiyanın II fəslində
isə samitlərin fonoloci və fonomorfoloci
xüsusiyyətlərindən bəhz olunur.
Burada müəllif söz əvvəlində
samit səslərinin bir-birini əvəz
etməsi zamanı semantik diferensiallaşmanın
yaranması məsələsinə də
toxunmuşdur. "Fonetik təsir sistemi"
adlanan III fəsildə tədqiqatçı
fonetik hadisələrdən, onların
yaranma səbəblərindən bəhz
etmişdir.
Şöbədə
fəaliyyət göstərmiş alimlərdən
biri də Ə.Q.Quliyev olmuşdur. Onun 1983-jü
ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası
"jənub - qərb qrupu türk dillərində
zərf" adlanır. Həmin dissertasiyada
oğuz qrupu türk dillərində işlənən
zərflərin müqayisəli-tarixi analizi
verilir, oğuz qrupu türk dillərində
işlənən zərflərin etimologiyası
araşdırılır, türk, qaqauz,
türkmən dillərində zərfdüzəldən
şəkilçilər müəyyənləşdirilir.
Tədqiqatda oğuz qrupu türk dillərində
işlənən zərflərin ümumi
və fərdi xüsusiyyətlərindən
də bəhs olunmuşdur. Müəllif
zərfləri semantik qruplara bölərək
sistemli tədqiq etmişdir.
Dissertasiyada tədqiqata
jəlb olunan zərflərin semantik inkişafı
izlənilmiş və onların praformaları
bərpa olunmuşdur. Eyni zamanda, müəllif
türk dillərində morfoloci, leksik və
sintaktik üsullarla zərflərin yaranma yollarını
şərh etmişdir.
"Türk dilləri"
şöbəsində çalışan
alimlərdən daha birisi Ç.Qaraşarlı
idi. Onun 1982-ji ildə müdafiə etdiyi namizədlik
dissertasiyası "Jənub-qərb qrupu
türk dillərində felin tərz xarakteristikası"
adlanır. Bu dissertasiyada Ç.Qaraşarlı
müqayisəli - tarixi metoddan düzgün
bəhrələnərək konkret elmi
nətijələr əldə etmişdir.
2 fəsildən ibarət olan həmin tədqiqat
işində müəllif "sənub-qərb
qrupu türk dillərində fel tərzlərinin
tarixi təkamülünü izləmiş,
onların fərqli və oxşar xüsusiyyətlərini
ayırd edə bilmişdir. Xüsusilə
türk dillərində fellərin analitik
formaları dissertasiyada ətraflı şərh
olunmuşdur. Müəllif bu qənaətə
gəlmişdir ki, oğuz qrupu türk dillərində
fel tərzlərinin morfoloci strukturlarının
o inkişafına həm dildaxili, həm
də dilxariji amillər təsir etmişdir.
"Türk dilləri"
şöbəsində vaxtilə çalışan
istedadlı alimlərdən biri də mərhum
A.M ə m m ə d o v olmuşdur. A.Məmmədovun
1974-jü ildə müdafiə etdiyi namizədlik
disseratsiyası türk dillərində kialəşən
samitlərin pozision və kombinator dəyişmələrinə
həsr olunmuşdur. 2 fəsildən ibarət
olan bu dissertasiyada bütün türk dillərinin
materialları əsasında samitlər
müqayisə olunmuşdur, səs keçidləri
müqayisəli-tarixi metodla təhlil olunmuşdur.
Alimin 1986-jı ildə "Türk samitləri"
adlı əsəri nəşr olunmuşdur.
A.Məmmədovun türk dillərinin mənşəyi
haqqında olan fikirləri, sanballı təhlilləri,
qədim türk dili ilə qədim şumer
dili arasında apardığı paralellər
böyük marağa səbəb olumuşdur.
İstedadlı alim
türk dilinin yazıya qədərki dövrü
ilə bağlı uzun müddət tədqiqat
aparmışdır. 1983-1990-jı illərdə
Bakıda nəşr olunan, 3 hissəli
"Azərbayjan filologiyası məsələləri"
məjmuəsi A.Məmmədovun bilavasitə
şəxsi istəyi ilə buraxılmışdır.
Həmin məjmuədə A.Məmmədovun
bir çox maraqlı məqalələri
çap olunmuşdur.
Şöbədə
işləmiş M.Musayevin 1980-jı ildə
müdafiə etdiyi namizərlik dissertasiyası
jənub-qərb qrupu türk dillərində
zaman budaq jümlələri və zaman mənalı
feli sifət, feli bağlama tərkiblərinə
həsr olunmuşdur. 3 fəsildən ibarət
olan bu dissertasiyada zaman budaq jümləri müqayisəli
təhlil olunmuşdur. Tədqiqatda jənub-qərb
qrupu türk dillərində zaman budaq jümlələrinin,
feli sifət və feli bağlama tərkiblərinin
qrammatik və semantik əlamətləri
üzə çıxarılmışdır.
Müəllifin qənaətinjə,
jənub-qərb qrupu türk dillərinin
söz sırasında bir çox uyğunluqlar
vardır, fərqlənmələr isə
hər bir konkret dilin özünəməxsus
inkişafı ilə, sosial funksiyaları,
digər dillərlə kontaktı nətijəsində
yaranmışdır.
M.Musayevin doktorluq dissertasiyası
"Türk dillərində tabeli mürəkkəb
jümlə" adlanır (1994-jü il).
Bu dissertasiya Azərbayjan, türk, qaqauz, türkmən
və digər türk dillərindən
gətirilmiş uyğun sintaktik konstruksiyalar
əsasında yazılmışdır.
Əsərdə türk dillərində
işlənən tabeli mürəkkəb
jümlələr struktur-semantik, sintaktik-kommunikativ
aspektlərdən təhlil olunur, sintaktik
omonimlik və onu doğuran səbəblər
türk dillərinin faktları əsasında
izah edilir. Müəllif qeyd edir ki, türkmənjədə
əsas komponentin buraxılmış mübtədasını
əvəz edən subordinativ- subyekt konstruksiyalar
quruluşja Azərbayjan, türk, qaqauz dillərindəki
uyğun normativ-sintaktik vahidlərdən
fərqlənir. Tədqiqatçı göstərir
ki, qədim türk dillərində korrelyativ-subyekt
konstruksiyaları, əsasən, predikativ
təyinli asılı jümlələrin
işləndiyi sintaktik vahidlərdir.
Vaxtilə şöbədə
çalışmış Ə.L.T a
h i r z a d ə n i n 1983-jü ildə müdafiə
etdiyi namizədlik dissertasiyanın adı
"Azərbayjan dilinin dialekt və şivələrində
əksi türk leksik-qrammatik qatı" (Şəki
zonasının materialları əsasında)
adlanır. Dissertasiyada Şəki dialektinin
materialları əsasında Azərbayjan
dilinin yazıyaqədərki tarixi ərzində
qədim fonetik, morfoloci, leksik xüsusiyyətləri
geniş təhlil olunmuşdur. Həmin
tədqiqat işində hər bir arxaik
dil elementinin ayrılıqda xarakteristikası
verilmişdir, tədqiqatda jəlb olunan sözlərin
arxetipləri bərpa olunmuşdur, qədim
türk toponimlərinin etimologiyası araşdırılmışdır.
Əsərin ən qiymətli jəhətlərindən
biri odur ki, Azərbayjan dilçiliyində
ilk dəfə olaraq qədim türk elementləri
müəyyən dialekt və şivəni
əhatə edən arealda monoqrafik şəkildə
tədqiq olunmuşdur. Dissertasiyanın I
fəslində qədim dialekt fonetik əlamətləri
analiz olunur, II fəsildə müxtəlif
dil faktları əsasında arxaik morfonoloci
hadisələr şərh edilir. III Fəsildə
isə Şəki dialektinin qədim türk
leksik qatı tədqiq olunur. Burada qohumluq terminləri,
joğrafi terminlər və toponimlər,
dini anlayışlar bildirən sözlər
leksik qruplar şəklində sistemli araşdırılmışdır.
Şöbədə
çalışmış elmi işçilərdən
biri də H.Ə s g ə r li olmuşdur.
H.Əsgərlinin 1995-ji ildə uğurla
müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası
"Azərbayjan dilində zərgərlik
leksikası adlanır, Bu tədqiqat işində
Azərbayjan zərgərliyinin tarixinə
nəzər salınaraq zərgərlik
leksikasınin qədim leksik qatı öyrənilmiş,
zərgərlik sənəti ilə bağlı
terminlərin leksik-tematik təənifatı
verilmiş, zərgərlik terminlərinin
yaranma mənbələri göstərmiş,
zərgərlik sənəti ilə bağlı
söz və ifadələr üçün
xarakterik olan leksik-qrammatik modellər, zərgərlik
terminlərinin yaranmasında nominasiya prinsipləri
müəyyənləşdirilmiş,
zərgərliklə bağlı sözlərin
iştirakı ilə yaranmış frazeologizmlər,
atalar sözləri və zərbi-məsəlləri
nəzərdən keçirilmişdir.
Həmin tədqiqatda müəllif müəyyən
etmişdir ki, qədim leksik qatlar quruluşja
iltisaqiliyə xas olan xüsusiyyətləri
əks etdirir. Zərgərliklə bağlı
sözlərin təhlili belə bir nətijəyə
gəlməyə əsas verir ki, onların
formalaşması bilavasitə estetik təfəkkürün
yaranması və bədii zövqün tələbləri
ilə bağlıdır.
Şöbənin
böyük elmi işçisi İ.Kazımov
1987-ji ildə akademik M.Ş.Şirəliyevin
rəhbərliyi altında "Oğuz
qrupu türk dillərində yarımçıq
jümlə" mövzusunda namizədlik
dissertasiyası yazmış və uğurla
müdafiə etmişdir. Bu əsərdə
tədqiqatçı bir daha elmi dəlillərlə
sübut edir ki, türk dilləri arasında
leksik uyğunluqlarla yanaşı, qrammatik
oxşarlıqlar da var. Tədqiqatda ilk dəfə
oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq
jümlələrin ümumi və xüsusi
əlamətləri müəyyənləşdirilmiş,
yarımçıq jümlələrin
tipləri,əmələgəlmə
yolları müqayisəli istiqamətdə
öyrənilmişdir. Dissertasiya Azərbayjan
dilçiliyində , o jümlədən
müqayisəli türkologiyada yarımçıq
jümləyə həsr olunmuş ilk
monoqrafik tədqiqatdır.Müəllif dissertasiyada
yarımçıq jümlələrin
struktur-semantik inkişafını izləmiş,
onların üslubi imkanlarına diqqət
yetirmişdir. Eyni zamanda, tədqiqatçı
türk dillərində yarımçıq
jümlələrin formalaşmasına
ekstralinqvistik faktorların da mühüm təsir
etdiyini göstərmişdir.
İ. Kazımovun
"Axısqa türklərinin dili" əsəri
isə 1999-ju ildə nəşr olunmuşdur.
Həmin əsərdə müəllif
Axısqalıların mənşəyi,
etnik tarixi, dilinin bir çox spesifik xüsusiyyətləri,
onomastik sistemi, fonetik, qrammatik və leksik quruluşu
və s. haqqında maraqlı faktlar aşkar
etmişdir. Axısqa türklərinin etnik
tarixini xronoloci şəkildə sistemli təhlil
edir, Axısqa türklərinin etnoqrafiyası
haqqında geniş məlumat verir. Əsərdə,
həmçinin bu qədim türkdilli xalqın
dilinin bütün qatları ətraflı
tədqiq olunur. Monoqrafiyanın 1 hissəsi
"fonetika", 11 hissəsi "leksika",
111 hissəsi "morfologiya", 1V hissəsi
isə "sintaksis" əks etdirir. Prof.
Q.Kazımov kitaba geniş və əhatəli
ön söz yazmışdır.
Müəllif bu əsərdə
geniş və sanballı təhlillər
əsasında belə bir nətijəyə
gəlir ki, Axısqa türklərinin dili
müstəqil dildir. Axısqa türklərinin
dili nə Türkiyə, nə də Azərbayjan
türklərinin dilidir. Bu etnosun-əhalinin
dili hər iki dil arasında orta (keçid)
mövqedə dayanan özünəməxsus
bir dildir və türk dillərinin jənub-qərb
qrupunun oğuz yarımqrupuna daxildir. Hələ
çox qədimlərdən Qafqaz arealı
və sonralar Orta Asiya mühiti belə bir
spesifik dil-dialekt fenomenini formalaşdıra
bilmişdir. Müəllifin son əsərlərindən
biri "Axısqa toponimləri ("Bakı,2000)
adlanır.
Şöbədə
çalışan T.Q a r a y e v i n 1981-ji ildə
müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası
"Azərbayjan dilinin Gürjüstan şivələrinin
qədim türk leksik qatının tarixi-linqvistik
analizi" adlanır. Dissertasiyanın 1 fəslində
Azərbayjan dilinin Gürjüstan şivələrinin
lüğət fondu ümumtürk leksik sistemi
aspektindən tədqiq edilir. Burada şivələrdə
olan qədim türk leksik elementlərinin ümumi
xüsusiyyətləri konkret faktlarla açıqlanır,
onların etimologiyası şərh edilir.
Əsərdə sözlər tematik qruplara
bölünür, müxtəlif türk dillərində
olan faktlarla paralellər aparılır. 11
fəsildə Gürjüstan şivələrinin
leksik sistemində omonimlik, sinonimlik və antonimlik
hadisələri şərh olunur. 111 fəsildə
isə ad bildirən nitq hissələrinin
morfoloci strukturlarından bəhs olunur. Burada
müasir Azərbayjan dilində qeyri - məhsuldar
olan, eyni zamanda digər türk dillərində
işlənən şəkilçilərə
xüsusi diqqət yetirilir. Müəllif belə
bir qənaətə gəlir ki, Azərbayjan
dilinin Gürjüstan şivələrində
elə leksik vahidlərə rast gəlinir
ki, onlarda ayrıja, fərqli fonetik və
semantik dəyişikliklər baş vermişdir.
Şöbədə
çalışmış X.Ə f ə
n d i y e v a n ı n 1997-jı ildə yazdığı
"Azərbayjan və türk ədəbi
dillərində kök və düzəltmə
fellərin semantik diferensiasiyası" namizədlik
dissertasiyası qohum Azərbayjan və türk
dillərində məna fərqləri
olan fellərə həsr olunmuşdur.
Həmin tədqiqatda hər iki dildə
işlənən fellər müqayisəli
araşdırılmış, semantik
fərqlənmənin səbəbləri
aydınlaşdırılmış,
fellərin ilkin mənaları bərpa
olunmuş, onların semantik inkişafı
izlənilmişdir. Bu tədqiqatın maraqlı
jəhəti ondadır ki, ilk dəfə
olaraq hər iki dildə semantik diferensiasiyanın
hansı dövrdən başlanması
dəqiqləşdirilmişdir. Tədqiqatçı
bu nətijəyə gəlmişdir ki,
kök və düzəltmə fellərin
semantik inkişafı üç xətt
üzrə baş vermişdir: a) mənanın
şaxələnməsi; b) mənanın
konkretləşməsi; v) mənanın
keçməsi.
Müəllifin digər
əsas nətijələrindən biri
isə odur ki, ən çox semantik diferensiasiyaya
uğrayan fellər iş felləridir.
Çünki onlar həm daha işlək
olan fellərdir, həm də onların
əksəriyyəti kök və qədim
fellərdir. Tarixən fellər həm
ad, həm də fel kimi işlənmişdir.
Şöbənin
əməkdaşı B. M ə h ə
r r ə m o v u n 2000-ji ildə müdafiə
etdiyi namizədlik dissertasiyası "Türk
və Azərbayjan dillərində ümumi
isimlərin semantik diferensiallaşması"
adlanır. Həmin tədqiqatda qohum türk
və Azərbayjan dillərində işlənən
ümumi isimlərin semantik inkişafı
müqayisəli araşdırılmış,
bu dillərdə fərqli mənaları
olan oxşar və ya eyni fonetik tərkibli
ümumi isimlər müəyyənləşdirilmiş,
semantik diferensiallaşmaya uğrayan isimlərin
ilkin, qədim mənaları bərpa olunmuş,
semantik diferensiallaşma prosesinin yaranma dövrləri
müəyyənləşdirilmiş,
məna fərqlərinin yaranma səbəbləri
aşkar edilmiş, müqayisə olunan isimləri
semantik inkişafının əsas istiqamət
və üsulları açıqlanmışdır.
Ümumi isimlərin tədqiqi fonunda hər
iki qohum dilin leksik sisteminin fərdi xüsusiyyətləri
konkret faktlarla izah olunmuşdur. Tədqiqatda
yer-məkan, yaş-jins, qohumluq bildirən,
məişət-həyat tərzi ilə
bağlı anlayışlar bildirən
ümumi isimlərin böyük bir qrupu jəlb
olunmuşdur. Dissertasiya işində təsviri,
müqayisəli-tarixi, ətatiətik metodlardan
istifadə edilmişdir.
IV HİSSƏ
ASPİRANT, SƏN KİMSƏN
ŞÖBƏ ASPİRANTLARI ÖZLƏRİ
HAQQINDA
24 sentyabr 1977-ci il tarixində
Bakı şəhərində anadan olmuşam.
1994-cü ildə 176 saylı orta məktəbi
bitirib Bakı Dövlət Universitetinin filologiya
fakültəsinə daxil olmuşam. 1998-ci
ildə "Nefçala rayon şivələrinin
leksikası" adlı diplom işini müdafiə
etmişəm. 2000-ci ildə isə Bakı
Dövlət Universitetində "Qədim
türk leksikası və Azərbaycan dili
("Qədim türk lüğəti"nin
materialları əsasında) mövzusunda
magistr dissertasiyasını müdafiə
etmişəm. Həmin ildə Azərbaycan
MEA-nın Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutuna aspirant kimi qəbul olunmuşam.
Hazırda "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanları oğuz dilləri kontekstində"
mövzusunda namizədlik dissertasiyasının
üzərində çalışıram.
1978-ci ildə Zəngilan
rayonunda anadan olmuşam. 1995-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə
adına BDU-nun filologiya fakültəsinə
qəbul olmuşam. 1998-ci ildə həmin
fakültənin bakalavr pilləsini bitirərək
magistraturaya qəbul olmuşam. 2001-ci ildə
BDU-nu fərqlənmə diplomu ilə bitirib,
AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunda aspiranturaya qəbul olmuşam.
Hal-hazırda Türk dilləri şöbəsinin
aspirantıyam. "Müstəqil türk
dövlətlərinin dilində terminlərin
əsas meylləri" adlı elmi iş
üzərində çalışıram.
1977-ci il iyun aynın
28-də Bakı şəhərində
anadan olmuşam. 1984-ci ildə Bakıdakı
158 saylı ümumtəhsil orta məktəbinin
birinci sinifinə getmişəm. 1994-cü
ildə həmin məktəbi əla
qiymətlərlə bitirmişəm.
Həmin ildə Bakı Dövlət Universitetinin
Şərqşünaslıq fakültəsinin
türk filologiyası bölməsinə
daxil olmuşam. 1998-ci ildə tədrisin
bakalavr pilləsini yalnız əla qiymətlərlə
başa vurub qırmızı diplom almışam.
Vakalavr dərəcəsi alarkən "
Müasir türk və Azərbaycan dillərində
fellərin perifrastik formalarının oxşar
və fərqləndirici xüsusiyyətləri"
mövzusunda müdafiə etdiyim diplom işi
"əla" qiymətə layiq görülmüşdür.
Bakalavr pilləsini qurtardığım
il fakültə elmi şurası sənədlərimi
magistraturaya vermək barədə qərar
çıxardı. Müvəffəqiyyətlə
imtahan verib 1998- ci ildə türk dili üzrə
magistraturaya qəbul olundum. 2000- ci ildə
tədrisin magistratura pilləsini də qırmızı
diplomla bitirmişəm. Magistr elmi dərəcəsi
almaq üçün "Türk dilində
fellərin leksik - semantik inkişafı"
mövzusunda müdafiə etdiüim iş
yüksək qiymətləndirilmiş
və ça olunmaq üçün tövsiyə
edilmişdir. Magistraturada oxuduğum dövr
ərzində 2 elmi məqaləm dərc
edilmişdir.
Magistraturanı bitirdiyim
2000-ci ildə AMEA Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunda türk dilləri ixtisası
üzrə aspiranturaya daxil olmuşam. Hazırda
aspiranturanın son kursundayam. "Türk dillərində
ahəng qanunun formal təsviri " mövzusunda
dissertasiya işini araşdırıram.
Eyni zamanda, institutda kiçik elmi işçi
vəzifəsində çalışıram.
Dissertasiya işinin ayrı - ayrı fəsillərinə
dair müxtəlif elmi mənbələrdə
4 məqaləm dərc olunub. Ümumiyyətlə,
türk dillərinin problemlərinə həsr
olunmuş 8 elmi məqaləm çap olunmuşdur.
Bir neçə yazım da çap olunmaq
mərhələsindədir.
1976-cı il avqustun
13-də Zəngilan rayonu Cahangirbəyli kəndində
anadan olmuşam. 1993-cu ildə Cahangirbəyli
kənd orta məktəbini əla qiymətlərlə
bitirmiş və həmin ildə ADPU-nun
Filologiya fakültəsinə daxil olmuşam.
Bakalavr pilləsində təhsil alarkən
Dilçilik elminin nisbətən az tədqiq
olunmuş sahələrinə böyük
maraq oyanmış və ən çox
sözlərin etimologiyası ilə bağlı
tədqiqat aparmaq istəmişəm. Bu
istəyin təsiri ilə Dilşünaslıq
istiqamı üzrə Maqistratura pilləsinə
daxil olmuşam 1997-1999-cu illərdə "Müasir
Azərbaycan dilində təqlidi sözlər"
adlı maqistr dissertasiyası üzərində
çalışmışam. Bu dissertasiyada
müasir Azərbaycan dilində işlənən
və səs təqlidi əsasında
yaranan bir qrup ornitonimlərin (heyvan və quş
adları) etimoloji izahını vermişəm
1999-cu ildə ADPU-nun
Maqistratura pilləsini fərqlənmə
ilə bitirmiş və həmin il Azərb.
MEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
Türk dilləri şöbəsinə
əyani aspirant kimi qəbul olmuşam.
Bu şöbəyə
meyl göstərməyim əslində
maqistr dissertasiyamla bağlı olub. Belə
ki, Azərbaycan dilində işlənən
sözlərin etimoloqiyasını araşdırarkən,
türk dillərində zəngin material
olduğunu müşahidə etdim. Dilimizlə
bağlı mövcud olan problemlərin məhz
bu istiqamətdə (türk dilləri ilə
müqayisəli şəkildə) həllini
tapacağına inam yarandı.
Hal-hazırda həmin şöbədə
"Nəsiminin leksikası oğuz dilləri
kontekstində" mövzusunda namizədlik
dissertasiyası üzərində çalışıram.
Müxtəlif elmi məcmuələrdə
dissertasiya ilə bağlı yeddi məqaləm
çap olunub. Gələcəkdə
şöbə ilə əməkdaşlığımı
davam etdirmək və Azərbaycan ermənilər
tərəfindən işğal edilmiş
ərazilərindəki türk mənşəli
onomastik vahidləri araşdırmaq fikrindəyəm.
7 noyabr 1975-ci il Kürdəmir
rayonunda anadan olmuşam. 1992-ci ildə Bakı
şəhərindəki 36 saylı orta
məktəbi bitirmişəm. Hələ
orta məktəbdə oxuduğum illərdə
humanitar elmlərə, xüsusilə dil
və ədəbiyyat fənlərinə
böyük həvəsim vardır. Azərbaycan
dilinin mənsub olduğu türk dilləri
ailəsi, türk dillərinin mənşəyi,
ümumiyyətlə türklərin tarixi
və coğrafiyası həmişə
məni özünə cəlb etmişdir.
Bu maraq və həvəsim məni AXDU-nu
bitirdikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin
"Müasir Azərbaycan dili kafedrasına
gətirdi. 1999-cu ildə bu kafedrada "Müqayisəli
dilçilik" ixtisası üzrə maqistraturaya
daxil oldum. Burda türk dillərini müqayisəli
şəkildə öyrənməyə
başladım, eyni zamanda "Türk ellərində
işlənən müştərək
türk etnotoponimləri və onların
yayılma anları" mövzusunda maqistr
dissertasiyası üzərində işlədim.
Müxtəlif ərazilərdə mövcud
olan eyniadlı türk etnotoponimlərini semantik
və linqivistik cəhətdən tədqiqata
cəlb etdim 2001-ci ildə müvəffəqiyyətlə
müdafiə edib maqistraturanı fərqlənmə
diplomu ilə bitirdim. Müəllimlərimin
tövsiyəsi və öz arzumla sənədlərimi
EA-nın aspiranturasına. "Türk dilləri"
ixtisasına verdim. İmtahanlardan 15 bal toplayaraq
aspiranturaya daxil oldum.
Hal-hazırda Qıpcaq
dillərindəki frazeoloji birləşmələr
isə Azərbaycan dilçiliyində ilk
dəfə tədqiq olunur. Biz bu dissertasiyada
qıpçaq dillərindəki frazeoloji
birləşmələri oğuz dilləri
ilə müqayisəli şəkildə
tədqiq etməyi və onların etimologiyasını
açmağa cəhd edəcəyik. İnanıram
ki, elmi rəhbərimin və şöbəmizin
əməkdaşlarının köməyi
ilə mən bu işin öhdəsindən
gələcəyəm.
