İsmayıl Kazımov’un tezi “Giriş” hissesinden sonra beş fasıl, “Netice” ve “Bibliyografya” kısımlarından oluşmaktadır.

Axısqa, 1827-28 ve 1877-1878 yıllarda Osmanlı-Rus savaşlarından sonra Osmanlı Devleti tarafından Rus Çarlığı’na terk edilen topraklar arasındadır. Bu bölge Türkiye ile Gürcistan arasında kalmasına, dünyanın en stratejik noktalarından birinde bulunmasına rağmen, Türk dünyasının günümüzde en az tanınan bölgelerindendir.

Bu bakımdan İsmayıl Kazimov’un araştırması bu konuda duyulan bilgi eksikliğini kendi alanında tamamlar niteliktedir.

Araştırmada önce Axısqa Türkleri’nin etnik tarihi ve menşei bir hayli zengin kaynaklara dayanılarak incelenmiştir. Bu konuda ortaya konulan tezler tartışılmış, kaynaklar karşılaştırılmış ve objektif sonuçlara ulaşılmıştır.

Araştırmanın bu bölümünde nedense bölgenin ilk tarihi, VI-VII. asırlara kadar ayrıntılı olarak incelenmiş ve bu dönemlerdeki etnik teşekkül tasvir edilmiştir, ama daha sonraki dönemlerde bölgede yaşayan insanların, Selçuklu, Safevî ve Osmanlı devletleriyle ve bu devletlerin halklarıyla münasebetleri ve bu dönemlerde devam eden etnik teşekkül, daha geniş anlamda siyasî, medenî ilişkiler ve dil etkileşimi ihmal edilmiştir.

Halbuki bu bölge Osmanlılar tarafından Rusya’ya bırakıldıktan sonra da Arap harfli Osmanlı Türkçesi, bu bölgedeki insanların uzun zaman edebî dili, yazı dili olmaya devam etmiştir. Bu bakımdan tezin ikinci kısmını teşkil eden “Fonetika” bölümünde Axısqa Türkçesi’nin yakın zamana kadar sabitleşmiş alfabesinin olmadığından bahsediliyor. Burada her halde Sovyet dönemi göz önünde tutulmuş olmalıdır. Yoksa daha önceki devirlerde Axısqa Türklerinin, Arap grafikalı Osmanlı aflabesinden ve Osmanlı Türkçesi’nden istifade ettikleri bilinmektedir. Nitekim Türkiye’deki birçok kütüphane ve arşivlerde Axısqa Türk şairlerinin ve din âlimlerinin Osmanlı Türkçesi ile yazdıkları birçok eser bulunmaktadır.

Ayrıca tezin hazırlanmasında Türkiye’deki bazı kaynak eserlere ulaşılmadığı dikkati çekmektedir. Türkiye’de son zamanlarda F. Kırzıoğlu’nun araştırmaları dışında Axısqa Türkleri’nin siyasî, medenî tarihi, edebiyatı, dili hakkında yapılmış bazı önemli araştırmalar vardır. Bunlar arasında edebiyat ve siyasî tarih açısından özellikle Yunus Zeyrek’in, dil açısından Ahmet Caferoğlu, Turgut Günay, Turgut Acar, Efrasiyap Gemalmaz ve Ahmet Bican Ercilasun’un doğu ve kuzey doğu Anadolu diyalektolojisi üzerine gerçekleştirdikleri araştırmalar görülse iyi olurdu. Ayrıca ikinci dereceden kaynaklar arasında sayılabilecek Erzurum Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde kuzey doğu Anadolu diyalektolojisi üzerine yapılmış, teype kaydedilerek derlenmiş zengin dil malzemesini ihtiva eden mezuniyet tezleri (diplom işleri) de bu saha için önem taşımaktadır.

Bu kaynaklar görülebilmiş olsaydı Axısqa Türkleri’nin diliyle bunlara en yakın Anadolu ağızlarının dil özellikleri, tezde karşılaştırılabilir ve çok daha tutarlı sonuçlara uluşılabilirdi. Bilindiği gibi Posof, Artvin bölgesi, her bakımdan Axısqa ile yakından ilgilidir. Yine de bu kaynaklara ulaşılmaması, tez için önemli bir eksiklik olarak değerlendirilmemelidir. Çünkü araştırma, doğrudan doğruya Axısqa Türkçesi üzerine yoğunlaştırılmıştır.

Tezin asıl kısmını, Axısqa Türkleri’nin dil özellikleri oluşturmaktadır. Bu bölümlerde dil araştırmalarında uygulanan metotlara uygun olarak Axısqa Türkçesi’nin fonetik, morfolojik, leksik ve sentaktik özellikleri ayrı ayrı hisselerde ele alınıp incelenmiştir.

Tezin bu bölümlerinde tarihî mukayeseli ve tasvirî metodun kullanılması olumlu sonuçlar vermiştir. Bu araştırma ile ilk defa bilimsel olarak Axısqa Türkleri’inin dil özellikleri geniş bir şekilde tesbit edilmiş bulunmaktadır. Bu bakımdan hazırlanan tez, Türkoloji araştırmalarına önemli bir katkı olarak değerlendirilebilir.

Tezin, şimdiye kadarki araştırmalardan farklı olarak internet ortamında okuyuculara ulaştırılması takdire layıktır.

Sonuç olarak İsmayıl Kazımov’un hazırladığı bu tez, konuya objektif yaklaşımı, dil materyalinin ilmî prensiplere uygun işlemesi, sahasında ilk ve önemli bir araştırma olması sebebiyle takdire lâyıktır ve araştırmacıya “filologiya elmleri doktoru” adı verilmesi kanaatimce uygundur.

8.12.2003
Prof. Dr. Yavuz Akpınar
Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi
Türk Lehçeleri ve Edebiyatlari
Anabilim Dalı Başkanı
Bornova
İZMİR