Axısqa türkləri bir neçə
dəfə deportasiyalara məruz qalmış,
hələ də öz əzəli
torpaqlarına qayıda bilməyən
didərgin xalqlardandır. Taleyi kimi, adı
da zaman-zaman müxtəlifləşmiş,
"Buntürklər", "Axısqa
türkləri", "Adıgün türkləri",
"Azqur türkləri", "Qazaxıstan
türkləri", "Gürcü müsəlmanları",
"Mesxeti türkləri", "Anadolu
türkləri" adı altına tanınmışlar.
Soyadları da zorla dəyişdirilmiş-gürcüləşdirilmiş,
lakin öz milli mentalitetlərini göz-bəbəyi
kimi qoruyub saxlamışlar. Dili assimilyasiya
uğramış, yad dillərin təsiri
altına düşmüş, ədəbi
dil səviyyəsinə yüksəlmək
üçün əlverişli zəmin
olmamış, tayfa dili qalıqlarını
mühafizə etmişlər. Lakin buna
baxmayaraq, «Axısqa türklərinin
dili» adlı doktorluq dissertasiyasının
müəllifinin axtarışları
göstərir ki, axısqalıların
dili gürcü mühitində vaxtı
ilə çox işlək olmuş,
hətta Gürcüstanın türkləşməsi
qorxusu (Şengeliyanın fikridir-M.Y.) yaranmışdır.
Bu dildə folklor nümunələri yazıya
alınmış, qoşqular qoşulmuş,
türkülər oxunmuşdur. Teatr əsərləri
bu dildə tamaşaya qoyulmuş, bir sıra
qəzetlər nəşr edilmişdir.
Bu faktlar barədə N.Y.Marrın, S.Cikiyanın
qeyd və gündəliklərində
də müəyyən işarələr
vardır.
Fikrimimzcə, dissertant böyük
zəhmət çəkmiş, çox
iş görmüş, əvvəlcə
ağrı-acılı bir tale yaşayan
axısqalıların folklor nümunələrini
toplamış, el şairləri və
yazıçılarının əsərlərini,
bu xalqa məxsus dövri mətbuatı
əldə etmiş, dil faktlarını
qruplaşdırmış, müxtəlif
dil səviyyələri üzrə təhlillər
aparmışdır.
Müəllif, doğru olaraq,
əvvəlcə bu xalqın tarixən
məskunlaşdığı Axısqa
bölgəsinin geostrateji cəhətlərini,
"tayfalar qapısı" olmasını,
türk axınlarının-qıpçaqların,
hunların, oğuzların bu bölgədən
keçib getdiyini, indi həmin etnosların
Axısqa toponimlərində izlərinin
qaldığını tarixi mənbələrə
və faktlara əsaslanaraq göstərmişdir.
Axısqa türklərinin dil və etnik
tarixi bir neçə dövrə bölünərək
(dissertasiyanın I fəslində) (1-ci
dövr-II-VIII əsrlər; 2-ci dövr -
IX-XIII əsrlər; 3-cü dövr - osmanlı
imperiyası dövrü; sonuncu dövr - XIX-XX
əsrlər) şərh olunmuş,
həmin dövrlərdə müxtəlif
türk tayfalarının, məsələn,
basil, onoqur, hun, tuba, avar, xəzər, bozal,
iskit, sak, bulqar, suvar və s. etnosların
cənub-qərbi Qafqazda ciddi qüvvəyə
çevrildiyini, həmin tayfa adlarının
yerli toponimlərdə, o cümlədən
Mesxetidə mövcud olan coğrafi adlarda
təsbit olunduğunu qeyd etmişdir. Tədqiqatın
nəticələri göstərir ki,
axısqalıların ən qədim
coğrafi adlarının əsəriyyəti
etnik müxtəlifliyin mövcud olduğu
bir şəraitdə, əsasən
də, qeyd edilən tayfaların adları
ilə bağlı əmələ
gəlmişdir. Məsələn: Xona
kəndi, Xoni kəndi, Xunan qalası, Ude
kəndi, Samqur kəndi, Abari kəndi, Toba
kəndi, Çol kəndi, Saloğlı,
Balacaur, Çortan, Edincə, Oral kənd
və s.
Dissertant Axısqa türklərinin
mənşəyi üzərində
dayanmış, mövcud fikirləri açıqlamış,
həmin məsələ haqqında
düşünərkən üç
faktoru (istifadə olunan dil, mədəniyyət
və fiziki-antropoloji əlamət) əsas
götürərək axısqalıların
buntürkləri olmadığını,
gürcülərə, Osmanlı türklərinə
bənzəmədiyini, dil cəhətdən
oğuzlardan bəzi fərqli cəhətlərə
malik olmasını, fiziki baxımdan onların
daha çox qıpçaqlara oxşadığını
göstərmişdir.
Dissertant Axısqa türklərinin
dil xüsusiyyətlərindən vaxtı
ilə bəhs etmiş N.Marrın, S.Cikiyanın,
R.Şorun, F.Əliyevin, F.Kırzıoğlunun,
A.Ercilasunun, S.Cəlilovun əsərlərindən
də elmi mənbə kimi istifadə
etmiş, onlara öz münasibətini bildirmişdir.
Dissertasiyanın II fəsli axısqalıların
dilinin fonetik sistemi ilə bağlıdır.
Müəllif, ilk növbədə, axısqalıların
dilində özünü göstərən
qədim səslərə (bizim dilimizin
tarixi inkişafı prosesində uğursuz
bir yol keçmiş, işqlənmə
yeri olduqca məhdud olan n -sağır nunun,
onun iki növünün- velyarın n-nın
və qovuşuq "nq" (n+q) ətraflı
fizioloji- akustik təhlil verməyi lazım
bilmiş, axısqalıların dilində
təzahür formalarını (ng\nq\nğ)
və fərqləndirici əlamətlərini
göstərmişdir. Tədqiqat göstərir
digər türk dilləri kimi, axısqalıların
dili də spesifik qanun daxilində inkişaf
edərək, bir çox ortaq cəhətləri
qoruyub saxlamışdır. Demək olar
ki, həmin qədim səslər heç
bir iz buraxmamış, öz yerini "n"
foneminə verməmişdir. Tədqiqatdan
məlum olur ki, Azərbaycan dilində çox
məhdud dairədə müşahidə
olunan nəfəsləşmə (abruptivləşmə)
hadisəsi axısqalıların dilində
işlənmə intensivliyi ilə səciyyələnir.
Axısqa türklərinin dilində sadə
və abruptiv (nəfəsli) samitlər
vardır ki, bu səslər omonimləşmiş
sözlərdə fonematik məna əmələ
gətirir (məsələn, kav-lovğa,
kav-qarmaq;çağ- yaş, çağ-əlcək
və s.) İkinci bölmədə qeyd
olunan abruptiv samitlərin törəmə
yolları və mənşəyi məsələsindən
danışılır, həmin fonemlərin
fizioloji- akustik xüsusiyyətləri ayrı-
ayrılıqda təsvir olunur və onların
fonematik mənaya görə sadə samitlərdən
ayrılan oppozisiya təşkiletmə
əlamətləri izah olunur. Müəllif
R.Şorun, N.Marrın fikirlərinə
istinadən abruptiv samitlərin mənşəyini
İber-Qafqaz və Dağıstan dilləri
ilə əlaqələndirir. Həmin
qalıqlara Azərbaycanın Zaqatala və
Qax şivələrində də rast
gəlindiyini göstərir.
Tədqiqatın nəticələri
göstərir ki, bu etnosun dilində fonetik
hadisələr geniş yayılıb.
Həmin hadisələr (ts-laşma, i-ləşmə,
abruptivləşmə-nəfəsləşmə,
h-laşma, zəif cingiltiləşmə,
labiallaşma və s.) qədim tayfa dilinin
xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayıb.
Bu fonetik hadisələr arasında iltisaqiliyi
pozan - i-ləşmə hadisəsi, demək
olar ki, heç bir türk dillində müşahidə
edilmir. Müəllif ahəng qanununun bu hadisə
nəticəsində türkmənşəli
sözlərdə pozulması səbəblərini
göstərir, saitlərin ahəngi, samitlərin
məxrəcləri ilə bağlı
keçid istiqamətlərində "güclü-zəif"
iyerarxiyasının aparıcı rolunu
əsaslandırır və həmin
ahəngin Azərbaycan dilində təzahürolunma
imikanlarını qeyd edir. Dissertant səslərin
bir-birilə əvəz olunması istiqamətində
bu etnosun dilinin özümlü cəhətləri
üzərində dayanır, digər
türk dilləri ilə müqayisələr
aparır və sait keçidlərindəki
ləngimənin əsas səbəblərini
göstərək, belə güman edir
ki, nə vaxtsa həmin proses o biri türk
dillərində olduğu kimi, bu xalqın
dilində də baş verə bilər.
Beləliklə, müxtəlif və
çoxsaylı fonetik hadisələrin
bu etnosun dilində fonetik sistemin təkamülü
ilə bağlı meydana çıxdığı
tədqiqatda əsaslandırılır
ki, bu da müasir türk dillərinin (azsaylı,
az öyrənilmiş və s.) müqayisəli
fonetikasının gələcəkdə
hərtərəfli şəkildə
öyrənilməsinə çığır
açmış olur.
Müəllif, təkcə
Azərbaycanda yaşayan axısqalıların
dil xüsusiyyətlərini öyrənməyib,
o eyni zamanda Anadoluda, Qazaxıstanda, Özbəgistanda,
Qırğızıstanda, Rusiyanın
müxtəlif bölgələrində
(Krasnodar) məskunlaşmış axısqalıların
dillərini də müqayisəli şəkildə
araşdırmış, dialekt fərqlərini
aydınlaşdırmışdır.
Fonetik hadisələrin, xüsusilə
də səslərin yanaşma sərhəddində
baş verən yerdəyişmə
hadisəsinin təhlilində Anadolu ağızları
ilə aparılan müqayisələr
və ümumi, fərqli əlamətlərin
tapılması yerinə düşmüşdür.
Fonetik sistemlə bağlı aparılmış
təhlillər, bizim fikrimizcə, axısqalıların
dilinin fonosemantik quruluşunun müəyyən
olunmasında, formalaşmasında əsaslı
rol oynaya bilər.
Əsərin III fəslində
tədqiq olunan dilin leksik xüsusiyyətlərindən
bəhs olunur. Leksik layın öyrənilməsində
sözün, ifadənin mənşəcə
mənzərəsi rəngarəng olmuşdur:
türkmənşəli sözlər,
alınmalar və substratlar. Tədqiqat
göstərir ki, bu etnosun dilinin lüğət
tərkibinin əsasını fonomorfoloji
quruluşa uyğun olan ümumtürk sözləri
təşkil edir. Bununla yanaşı,
özünəməxsus leksik təbəqə
də zəngindir. Həmin söz və
ifadələrin mənaları konservləşmiş
formada bu toplumun şifahi xalq nümunələrində
daha çox qorunub saxlanmışdır.
İ.Kazımov bu gün ən
çox təsərrüfatla bağlı
mövqeyini qoruyub saxlayan əsas leksik təbəqəni
5 qrupa bölmüş (məişət
leksikası, etnoqrafik leksika, maddi- mədəniyyət
leksikası, terminoloji leksika, onomastik leksika)
və hər birinə aid zəngin söz
və ifadə ehtiyatını toplamış,
sistemləşdirmiş, Azərbaycan
dilində mənasını, qarşılığını
vermişdir. Məişət leksikası
(ev, tikinti işləri və ev əşyaları,
mətbəx avadanlıqlarının
adları; geyim adları; xörək və
şirniyyat adları və s.); etnoqrafik
leksika (toy mərasimi ilə bağlı
söz və ifadələr, qadın
bəzək əşyalarının
adları; musiqi alətləri və oyunların
adları); maddi- mədəniyyət leksikası
(əkinçilik leksikası, kənd təsərrüfatı
və bostançılıq leksikası,
heyvandarlıq leksikası və s.) leksik-semantik
baxımdan göstərilən sahələr
üzrə qruplaşdırılmış,
təhil edilmişdir ki, bu da bütün
hallarda leksik vahidlərin milliliyi və fonoloji
quruluşda özünəməxsusluğun
təzahürü kimi çıxış
edir. Məsələn, "dirqən"
(yaba), tırpan (kərənti), laxana (kələm),
patlican (pomidor), çancur (gavalı), yazlux
(şüşəbənd), kəpçə
(çömçə), kufə (sırğa),
boyunlux (şarf) və s. sözlər də
müəllifin fikirlərinin şərhi
üçün üçün kifayət
edə bilərdi, lakin bu örnəklərin
sayı həddən artıq çoxdur.
Bu fəsildə dissertant "Terminoloji
leksika" adı altında qohumluq-əqrabalıq
terminlərini; bədən üzvlərinin
adlarını; ay, gün, həftə
və astronomik adları; xalq təbabəti
terminlərini; qədim çəki, ölçü
və zaman adlarını tədqiqata
cəlb etmiş, həmin leksik vahidlərin
əsasını fonomorfoloji quruluşa
uyğun olan ümumtürk sözlərinin
təşkil etdiyini göstərmişdir.
Maraqlı cəhətlərdən biri
budur ki, qaqauzlarda olduğu kimi (böök
ayı, qücük ayı, çiçek
ayı, xarman ayı və s.), axısqalıların
da dədə-babadan qalma ay adları (zəmhəri,
qüçüq, girəz, oraq, xarman, böqrüm,
şarap, koç, karakış) vardır,
bu da yazısı və ədəbi
dilləri o qədər də inkişaf
etməmiş dillərin yaxınlığını
göstərən faktlardandır.
Bu hissədəki faktların
bir çoxu (məsələn, qoyun sözü
əvəzinə "k o y", dayça
sözü yerinə "t a y ", boğaz
sözü əvəzinə "b o ğ
o z " və s.) axısqalıların
mənşəyinin qıpçaqlar
olduğunu sübut edir.
"Onomastik leksika" bu etnosun
keçməkeşli və mübarizələrlə
dolu tarixini əks etdirən dəyərli
bir fakt kimi öyrənilmişdir. Onomastikaya
(familiya və toponimlər) gürcü və
qazax dillərinin təsiri, gürcüləşmənin
məqsədyönlü faktorları, ad
əvəzinə ləqəblərlə
müraciət, etnotoponimlərin çoxluğu
(Axısqa etnotoponimlərini əks etdirən
cədvələ bax) və s. bu hissədə
ətraflı təhlil edilmişdir. Dissertant
bölgə və kənd adlarının
tayfa adları ilə bağlılığını
axısqalıların tarixən etnik
müxtəlifliyin mövcud olduğu bir
şəraitdə yaşamaları ilə
əlaqələndirməkdə həqiqəti
açıqlayıb.
Əsərin "Alınma
leksika» hissəsində regional təsirlər,
kənara çıxmalar nəticəsində
interferensiya hadisəsinə məruz qalmış,
müxtəlif sahələri əhatə
edən sözlərin quruluş və
mənaları ilə, eləcə də
mənimsəmə imkanları ilə
tanış oluruq. Müəllifin araşdırmaları
göstərir ki, lüğət tərkibinə
əlaqə və münasibətdə
olduğu gürcü dilindən (karaki-kərə
yağı, satxi- qoyun pendiri, kurka- meyvə,
soko- göbələk və s.); qazax dilindən
(kəsmə- əriştə, toxaç
-bağırsaq, taxya- araqçın və
s.); özbək dilindən (çamaşır,
paxta, kisla-qışlaq və s.); yunan dilindən
(kiramet- kərpiç, laxana- kələm,
tırpan- dəryaz və s. ); rus dilindən
(eşelon,iskam, maşinə, iliktir və
s.); ərəb -fars dillərindən
(yəməni- ayaqqabı, maxaç- qayçı,
kəpçə- çömçə
və s.) xeyli sözlər keçmişdir.
Təqdir olunası bir cəhətdir
ki, müəllif bizim "Dədə Qorqud"umuzla
axısqalıların dilində leksik,
morfoloji, sintaktik uyğunluqları da müəyyənləşdirmiş
və bu dil uyğunluqlarının dilin
bütün səviyyələrini əhatə
etdiyini göstərmişdir. Bu fakt göstərir
ki, «Kitabi Dədə Qorqud» eposu
axısqalıların tarixi torpaqlarında-
Qafqazda meydana gəlmişdir.
İ.Kazımov "Leksika"
bölməsində axısqalıların
dilində bir sıra şivələrin
(Zeqan, Savelya, Axalsıx, Sur-Boqa, Aspindz, Axalkələk
və keçid şivələri) varlığını
göstərmiş və bu şivələrin
Anadolu şivələri (Qars, Ərdahan-Posov)
fonetik cəhətdən (i-ləşmə
hadisəsi) yaxınlığını
şərtləndirən xüsusiyyətləri
qarşılaşdırmış
və fonetik hadisələrdə açıq-aşkar
qıpçaq təsirinin aydın hiss
olunduğunu göstərmişdir.
Bu bölmədə axısqalıların
dilində gürcü substratlarının
(kuç- mədə, tuç-dodaq, tət-
pəncə və s.) struktur- semantik inkişafı
da izlənilir. Müəlifin nöqteyi-
nəzəricə, leksik substratlar gələcəkdə
türk-gürcü dil- təsərrüfat
əlaqələrinin hərtərəfli
şəkildə öyrənilməsində
böyük rol oynayacaq. Tədqiqatçı
belə bir təklif edir ki, hər iki dildə
substratların izahlı lüğətini
yaratmaq türkologiya üçün faydalı
ola bilər. Müəllif, həmçinin
gürcü dilinə vaxtı ilə axısqalılara
məxsus olan müxtəlif sahələrlə
bağlı sözlərin (cildo-mükafat;
bani- yüksək, dam; qosani-ozan; bağa-
heyvan yemi; xav- incə dəri; kabalak-papaq;
cübbe- kaftan və s.) indi işləndiyini
də müəyyənləşdirmiş
və belə bir qənaətə gəlmişdir
ki, türk dili yad bir ölkədə nə
qədər dərin iz buraxmışdır.
Türklüyün izləri soyadlarda, məişət
əşyaları, maddi-mədəniyyət
varlıqlarının adlarında və
s.-də ən çox qorunub saxlanmışdır.
Bu leksik vahidlər, şübhəsiz,
gürcü dili ilə axısqalıların
dili arasında olan əlaqələrin
ətraflı tədqiqini tələb
edir.
Əsərin IV fəsli axısqalıların
dilinin morfoloji əlamətlərinə
həsr edilmişdir. Morfoloji quruluşda
digər türk dillərindən ayrılan
cəhətlərə (morfoloji quruluşun
zəif inkişafı, şəkilçilərin
(-çi, -ci, -li, -lux) birvariantda qalması,
-lux (-nux) şəkilçisinin kəmiyyət
kateqoriyasının maddi göstəricisi
kimi çıxış etməsi; asemantik
şəkilçilərin qalıqları
(köçməxçilux), hal kateqoriyasının
qədim (birgəlik və müraciət
halları) və özünəməxsus
tipləri (yönlük halın xüsusi
forması), halların bir- birini əvəz
etməsi, mənsubiyyət kateqoriyasında
özünəməxsusluq; bölgü
saylarının intensivliyi; bizim üçün
arxaik görünən fellərin dəyişməz
mənaları (tut bişdi), qədim
şəkilçilərdən (-iyer-
indiki zaman şəkilçisi), -alım,
-əlim (şəxs şəkilçisi);
ı, i, u, ü; ibən,-übən (feli
bağlama şəkilçiləri)
hazırda istifadə və s. cəhətlərə
müəllif diqqəti daha çox yönəltmişdir.
Dissertasiyanın V fəslində
sözügedən toplumun dilinin sintaktik quruluşdan
söhbət gedir. Maraqlı cəhətlərdən
biri budur ki, İ.Kazımov qrammatik quruluşları
az öyrənilmiş dillərin, o cümlədən
axısqalıların dilinin sintaktik quruluşundakı
n i s b i s ə r b ə s t l i y i Hind-Avropa
dilləri ilə əlaqələndirənlərin
əksinə olaraq, sərbətliyi yaradan
inversiya hadisəsini qədim türk dilindən,
ondakı güclü informasiyavericiliklə
bağlı olan analitizmdən irəli
gəldiyi fikrini müdafiə etmişdir.
Müəllif, bizim «Dədə Qorqud»da
işlənmiş köhnə cümlə
formalarının axısqalıların
dilində də indi işlək olduğunu
(məsələn, Etmə bizi qürbətlərdə
padişah, Vətənimdə torba t a
x d a (taxıb) diləndur (İ.İdrisov)
göstərmişdir.
Müəllifin gəldiyi nəticələrdə
ümumiləşdirmə çox güclüdür.
Dilin bütün səviyyələrində
müəyyən nəticələr
əldə olunmuş, yeni tədqiqatlar
üçün əlverişli mövzuların
həlli yolları da göstərilmişdir.
Dissertasiya bəzi qüsurlardan
da xali deyildir. Bunları aşağıdakı
kimi qruplaşdırmaq olar:
1.Əsərdə "Mesxet"
və "Axısqa" adları eyni köklü
türkmənşəli söz kimi izah
olunur. Bu nə dərəcədə
inandırıcıdır?
2.Doğu Anadolu bölgəsində
yaşayan türklərin dili ilə Axısqa
türklərinin danışdığı
dil eyniləşdirilir. Bu eynilik hansı
amillərlə əlaqədardır?
3.Dissertant bu toplumun dilində
abruptiv-nəfəsli səslərin (p,k,t,ç)
mənşəyini, onların haradan gəldiyini,
hansı proseslərlə və ya hansı
tayfa dilləri ilə bağlı olduğunu
öyrənməyə nədənsə
fikir verməmişdir.
4.Qovuşuq ts və x samitlərinin
Qafqaz dillərinin təsiri nəticəsi
kimi izah olunması ağlasığan
deyil.
5.Velyar (sağır n) və
qovuşuq nq səslərinin axısqalıların
dilində indi də işlənməsi
nə üçün fonetik quruluşun
zəif inkişafı ilə əlaqələndirilir?
Bu xüsusiyyət fonetik quruluşun sabitliyi
ilə bağlı şərh olunsaydı,
daha inandırıcı görünərdi.
6. Müəllifin fikirlərində
bir-birinin ziddini təşkil edən məqamlar
da var. Bir tərəfdən axısqalıların
buntürklər olmadığını
dissertasiyanın əvvəlinci hissələrində
qeyd edir, digər tərəfdən isə
işin "Terminoloji leksika" hissəsində
internet səhifəsindən belə bir
cümlə verir ki, "Bun Türklerinin dilinde
akrabalık adlarının sonunda "a
n a y", "b a b a y", "n e n e y"
örneklerinde görüldüyü qibi
y türetilir". Belə çıxır
ki, axısqalılar elə buntürkləridir.
Qeyd edilən nöqsanlar İ.
Kazımovun doktorluq dissertasiyasının
elmi-nəzəri dəyərini qətiyyən
aşağı salmır. İşin
elmi-nəzəri səviyyəsi çox
yüksəkdir. Avtoreferat da dissertasiyanın
məzmununu tam şəkildə əhatə
edir. Fikrimizcə, əhatə dairəsinə,
dərin elmi təhilinə və AAK-ın
tələblərinə uyğun yazıldığına
görə, "Axısqa türklərinin
dili" adlı dissertasiyanın müəllifi
İsmayıl Babaş oğlu Kazımov
filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi
almağa tamamilə layiqdir.
RƏSMİ
OPPONENT: M.İ.YUSİFOV, filologiya elmləri
doktoru, professor.