cavablar
>>>
Azərbaycan MEA-nın
əməkdaşı, filologiya elmləri
namizədi Kazımov İsmayıl Babaş
oğlunun filologiya elmləri doktoru dərəcəsi
almaq üçün təqdim etdiyi «Axısqa
türklərinin dili» mövzusunda (10.02.06-Türk
dilləri) dissertasiya işinə aparıcı
müəssisə tərəfindən
verilmiş
R Ə Y
İ.B.Kazımov tədqiqat
işinin aktuallığı, elmi yeniliyi,
məqsəd və vəzifələri
haqqında məlumat verərək bildirdi
ki, Axısqa türklərinin dil və
etnik tarixi Gürcüstanın türk dünyası
ilə uzunmüddətli əlaqə
və münasibətləri çərçivəsində
araşdırılmışdır.
Araşdırma qədim tarixə malik
olan Axısqa türklərinin etnik tarixi,
mədəniyyəti, dilinin fonetik, leksik,
onomastik, semantik və qrammatik xüsusiyyətlərinin
sistemli tədqiqindən ibarətdir.
Dissertantın məlumatından
sonra iclas iştirakçıları (Türkologiya
kafedrası- prof N.T.Məmmədov, dos.
H.O.Orucov, dos. Q.H.Cəfərov, dos. B.A.Musayev,
dos. E.R.Piriyev, f.e.n., baş müəllim
V.M.Adilov, f.e.n., baş müəllimlər
A.M.Nəzərova, E.İ.Gərayzadə,
müəllimlər S.H.Qafarova, F.M.Məmmədov;
müzakirəyə dəvət olunmuşlar:
- BSU-nun rektoru, professor K.M.Abdullayev, BSU-nun elmi
işlər üzrə prorektoru, Leksikologiya
kafedrasının professoru A.M.Məmmədli,
BSU-nun tədris işləri üzrə
prorektoru, professor A.A.Hacıyev, Azərbaycan
dili kafedrasının müdiri, professor B.A.Əhmədov)
çıxış edərək dissertasiya
haqqında fikirlərini söylədilər.
Onlar bildirdilər ki, Axısqa
türkləri dünyanın azsaylı
xalqlarından olub, 1944-cü ilə qədər
Gürcüstanın Mesxeti vilayətində
yaşamış, sonra Orta Asiyaya sürgün
edilmişlər. 80-ci illərin sonunda yenidən
deportasiyaya məruz qalan bu xalq Rusiyanın
müxtəlif vilayətlərinə
və Azərbaycana pənah gətirmişdir.Hazırda
onlar Saatlı, Sabirabad, Xaçmaz, Beyləqan,
Abşeron kimi rayonlarda yaşayırlar.
Həyatda müxtəlif problemlərlə
qarşılaşan Axısqa türklərinin
arzularından biri də özlərinin
tarixi vətənlərinə qayıtmaq,
öz dillərini yad təsirlərdən
qorumaq və inkişaf etdirməkdir.
İ.B.Kazımov həm xeyirxahlıq
məqsədilə, həm də dil
məhəbbətini üstün tuta- tuta,
böyük həvəslə həmin
xalqın zəngin folklorunu, el şairləri
və yazıçılarının
əsərlərini, mətbuat materiallarını
toplayaraq onların dil xüsusiyyətlərini
əks etdirən maraqlı bir tədqiqat
əsəri yaza bilmişdir.
Dissertasiyanın «Giriş»
hissəsində axısqalıların
dil və etnik tarixinə bir nəzər
yetirən müəllif Axısqa bölgəsinin
tarixən «tayfalar qapısı»
olduğunu, zaman- zaman bu əraziyə müxtəlif
türk tayfalarının mütəmadi
axınını, bir sıra etnosların
(basil, onoqur, tuba,avar, xəzər, bozal, iskit,
qul, suvar və s.) cənub-qərbi Qafqazda
ciddi qüvvəyə çevrildiyini, hazırda
Mesxeti vilayətindəki coğrafi adların
tərkibində həmin tayfa adlarının
izlərinin qaldığını (məsələn,
Azqur, Onoqur, Toba, Tobaxçi, Ude, Xona və
s.) göstərərək belə nəticə
çıxarır ki, axısqalıların
toponmlərində bir sıra coğrafi
adlar uzun tarixi təkamül yolu keçməklə
yanaşı, aid olduğu etnosun və
mövcud olduğu ərazinin, tarixən
bu yerlərdə baş vermiş ictimai
və siyasi hadisələrin bir çox
cəhətlərini əks etdirmiş
və bu faktorlar da toponimlərin formalaşmasını
şərtləndirmişdir.
Axısqa türklərinin mənşəyi
barədə müxtəlif nöqteyi-nəzərlərə
öz fikrini bildirən İ.Kazımov
onların etruskların- tursakların varisi
olduğunu göstərir və tamamilə
bir-birindən seçilən Axısqa
və Mosox-Mesx sözlərinin eyni kökdən
olduğunu və hər ikisinin əsasında
sak sözü durduğunu qeyd edir. Bununla əlaqədar
türkiyəli tarixçi və dilçilərin
- F.Kırzıoğlunun, A.Ercilasunun, M.Kalkanın
və digərlərinin xidmətlərini
qiymətləndirir.
Tədqiqatçının
axısqalıların dilinin fonetik quruluşu
ilə bağlı axtarışları
göstərir ki, müxtəlif sistemli dillərin
əhatə və təsiri altında
olmasına baxmayaraq, bu dil milli və orijinal
əlamətlərini qorumuş, uzun bir
mübarizə yolu keçərək,
digər dillərin assimilyativ təsirindən
özünü xilas edə bilmişdir.
Dissertasiya işinin «Leksika»
bölməsində leksik layın sahələr
üzrə qruplaşması əsas yer
tutur. Əsas leksik fond bir neçə istiqamətdə-məişət,
etnoqrafik, maddi-mədəniyyət, terminoloji
və onomoloji istiqamətlərdə
tədqiq edilmişdir. Müəllif topladığı
leksik material əsasında məişətdə,
xalqın mərasimlərində, məşğuliyyət
sahələrində (kənd təsərrüfatı
və heyvandarlıqda) işlənən
sözlərin leksik-semantik xüsusiyyətlərini
dərindən izah etmişdir. «Terminoloji
leksika» bölməsində qohumluq terminlərini,
insanın bədən üzvlərinin
adlarını, ay, gün, həftə
və astronomik adları, xalq təbabətinə
aid olan sözləri, qədim çəki,
ölçü və zaman adlarını
qruplara bölmüş və Azərbaycan
dilində qarşılıqlarını
da axtarıb tapmışdır. Əsərin
«Onomastik leksika» hissəsində
bu etnosa məxsus şəxs adlarından,
ləqəblərdən, familiyalardan
və coğrafi adlardan geniş bəhs
olunur.Məlum olur ki, Axısqa türklərinin
familiyalarını «ürəklərdən
türklük duyğusunu çıxarmaq»
(Ö.F. Nemanzadə) üçün gürcüləşdirmişlər.
«Axısqa türkləri arasında
zamanın bu ağır millətçilik
təzyiqinə, tələbinə boyun
əyənlər də oldu, familiyalarını
dəyişdirənlər də…
Əhali arasında belə bir ictimai fikir
yaratmağa çalışdılar
ki, guya Axısqa türkləri mənşə
etibarilə gürcüdürlər, yəni
gurcüdən dönmədirlər».Axısqa
türklərinin soy- kökündə olan
məcburi dəyişiklik onların mənəviyyatını
sarsıtmadı. Onlar türk adını
yüksək şəkildə qorudular.
Toponimik vahidlərin ayrı-ayrı bölgələr
üzrə tədqiqi göstərir ki,
həmin adlar ilk növbədə aşıq
şerlərində, el şarkıları
və türkülərində böyük
məhəbbətlə tərənnüm
olunmuşdur (Aşıq Məmməd
Səfilinin qoşmalarında).Maraqlıdır
ki, türklər doğma yer adlarını
konkretləşdirmirlər, sadəcə
olaraq Vətən deyirlər. Tədqiqatda
toponimlərin formaları variantları
ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn,
Adıgeni/Ədigön, Aspindza/Aspinza, Axalkalaki/
Axarkələk və s. Əsərdə
Axısqa toponimləri mənşəcə
qruplaşırılır: a) türk
mənşəli toponimlər; b) gürcü
mənşəli toponimlər. Buradan
əldə olunan elmi nəticələr
türkoloji dilçilik üçün çox
zəngin və maraqlı materiallar verir.
Morfoloji quruluşun tədqiqi
göstərir ki, sözdüzəldici şəkilçilər
birvariantlıdır, dildə şəkilçiləşmə
zəif inkişaf etmişdir. Hal şəkilçilərinin
fərqli formalarına rast gəlmək
olur. Sintetizmə meyl bu dildə qüvvətlidir,
ancaq analitik formalar da geniş yayılıb.
Sintaktik quruluşda qohum türk
dilləri ilə oxşar əlamətlər
daha çoxdur. Ancaq cümlə sintaksisində
sərbəstlik adi danışıq
dili əlamətidir, digər bir tərəfdən
də komponentlərin inversiyası qədim
türk dilinin qanunauyğunluqla-rından
irəli gəlir.
Göründüyü kimi, dissertant
öz qarşısında çox mürəkkəb
və yerinə yetirilməsi çətin
olan bir vəzifə qoymuşdur. Buna baxmayaraq,
dissertasiyanın məzmun və mövzusu
çap olunmuş 2 monoqrafiyada və 24 adda
elmi məqalədə öz əksini
tapmışdır. Onlardan birincisi 1990-
cı, axırıncısı isə
2001-ci ilə aiddir. Bu, o deməkdir ki, dissertant
ömrünün 10 ildən çoxunu bu
məsələnin öyrənilməsi
işinə həsr etmişdir. Həmin
müddətdə Axısqa türklərinin
dili və mədəniyyəti istər
Azərbaycanda, istərsə də onun
hüdudlarından kənarda da öyrənilmişdir.
Fikrimizcə, İ.B.Kazımovun bu tədqiqatı
və həmin tədqiqatla əlaqədar
olaraq çap etdirdiyi işlər sayəsində
Azərbaycan dilçiliyi ön cərgəyə
çıxmışdır.
Tədqiqatçı dilçilik
elminin, Azərbaycan dilçiliyinin əldə
etdiyi nailiyyətlərə arxalanaraq, özünün
ana dili olmayan bir dilin tədqiqi işinə
girişmiş, öz zəhmət və
qabiliyyətinin imkan verdiyi dərəcədə
bu işin öhdəsindən gəlmişdir.
Dissertant mövzu ilə bağlı olan
əksər elmi ədəbiyyatı,
Axısqa türklərinin dili, tarixi, ədəbiyyat
və folkloruna dair materialları vicdanla,
inadla öyrənmiş, əldə etdiyi
bilikləri sadə, emosional bir dillə,
ürəkdən gələn sözlərlə
ifadə etmişdir.Bizcə, «Axısqa
türklərinin dili» əsəri
təkcə bu müəllifin yox, ümumiyyətlə,
Azərbaycan dilçiliyinin səviyyəsini
büruzə verir. Ona görə də
inanırıq ki, onun müdafiəsi dilçi
mütəxəssislərimiz tərəfindən
mühüm bir hadiə kimi qarşılanacaq.
İ.Kazımov Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun «Türk dilləri»
şöbəsinin elmi əməkdaşıdır
və onun bu işində dolayısı
ilə həmin şöbənin öz
fəaliyyəti ərzində nəyə
nail olduğu da öz əksini tapmışdır.
Bütün bu kimi müsbət cəhətlərlə
yanaşı, dissertasiyada nəzərə
çarpan bəzi iradları da dissertantın
və Müdafiə Şurasının
nəzərinə çatdırmağı
lazım bilirik.
1. Dissertasiyanın I fəsli
«Axısqa türklərinin dil və
etnik tarixinə dair» adlanır. Fəslin
kiçik bölmələrində bir-birini
təkrar edən mətləblərlə
yanaşı, mətləbdən kənar
çıxan mövzular da vardır («Dilin
keşiyində. Müxtəlif dillərin
əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsinə dair»). Burada,
ümumiyyətlə, Azərbaycan tarixçiliyində
özünü tez- tez göstərən
belə bir səhv təmayül yer tapmışdır
ki, bu da müxtəlif dövrlərə
aid məlumatlar əsasında müasir
xalqlar, millətlər, dil və mədəniyyətlər
haqqında mühakimə yürütmək,
fikir söyləmək meylidir. Bu cür
gəlişi gözəl mülahizələr
əvəzinə, Axısqa xalqı
(etnosu) və dili haqqında daha konkret, daha
tutarlı faktlara əsaslanan fikirlər
söyləmək yerinə düşərdi.
2. Həmin fəsildə bir
məsələnin qoyuluşu öz səhvliyi
və səhlənkarlığı
ilə diqqəti cəlb edir.Burada Ö.F.Nemanzadənin
«Dilimiz və imlamız» məqaləsində
«bizim türkcəmiz» ifadəsi
ilə əlaqədar olaraq belə bir
izahat verilir: «Axısqa türklərinin
dili nəzərdə tutulur» (s.31).
Biz bilirik ki,böyük mollanəsrəddinçi
Ömər Faiq Nemanzadə Axısqa türklərindən
olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın görkəmli
siyasi və ictimai xadimi olmuş, burada bir
çox məsul vəzifələrdə
çalışmışdır. «Dilimiz
və imlamız» məqaləsində
də o heç də hələ formalaşmamış
Axısqa ədəbi dilini deyil, əsasən,
Azərbaycan dilini, bəlkə də
o dövrə aid olan rusiya türkləri
üçün işlənib hazırlanmış
türk dilini nəzərdə tutmuşdur.
Həmin dövrlərin mətbuatında
bunların hər ikisi öz ifadəsini
tapmışdır.
3. Dissertasiyanın «Fonetika»
adlanan II fəslində aşağıdakı
bölmələrə rast gəlirik:
«Fonemlər sistemi», «Abruptiv fonemlər»,
«Tayfa dilinin qalıqları», «Ahəng
qanunu», «Fonetik hadisələr».
Birinci mövzu «Fonemlər sistemsi»
adlanır. Bildiyimiz kimi, fonetika və fonologiyanın
iki mühüm bəhsi vardır: vokalizm
və konsonantizm, başqa sözlə,
saitlər sistemi və samitlər sistemi.
Burada nə saitlər, nə də samitlər
sistemli şəkildə nəzərdən
keçirilməmişdir; hətta təxmini
olsa belə, axısqalıların dilində
neçə sait, neçə samit səs
olduğunu da bilmək olmur.Dissertasiyada bunun
əvəzinə bəzi saitlər
və bəzi samitlərdən bəhs
olunur. «Abruptiv fonemlər» bəhsində
səslərin «abruptivliyi» qeyd olunmamışdır.
Məsələn: k a v (lovğa) –
k a v (qarmaq). Buradan həmin sözlərin
omonim olduğunu bilmək olar, amma onların
hamısında samitin abruptiv, hansında
isə «qeyri-abruptiv» olduğunu
yox.
4. Dissertasiyanın 45-ci səhifəsində
«tayfa dilinin qalıqları»na misal
olaraq ts səsi verilir. Amma nə bu səs,
nə də onun çox bağlı
olduğu c səsi türk dillərinə
məxsus olan qədim səsələrdən
deyil və həmişə də yad
dil təsiri ilə meydana çıxmışdır.
5. Dissertasiyanın 56-cı səhifəsində
«cingiltiləşmə hadisəsi»
adı altında bu dildə kar samitlərin
cingiltiləşməsindən bəhs
edilir və buna aid misallar da verilir. Tədqiq
olunan dildə belə bir fonetik hadisə
yoxdursa, ondan danışmamaq da olardı.
6. Sonra «labiallaşma hadisəsi»
bəhsi gəlir (s. 57). Bu hadisənin mahiyyəti
belədir ki, sözdə olan dodaq samitinin
təsiri ilə a>o əvəzlənməsi
(analoji olaraq ə-ö əvəzlənməsi
də) baş verir. Məs.: av>ov, qavırğa-qovurqa
və s. Axısqa türklərinin dilində
bu hadisə baş verməmişdir və
dissertant bunu həmin dilin inkişafıında
ləngiyən kimi qiymətləndirir.
Belə bir fikir doğru deyil, üstəlik
dildə olmayan hadisədən bəhs
etmək də düzgün deyil.
7. Dissertasiyanın “Leksika”
bəhsində sözlərin tematik qruplar
üzrə nəzərdən keçirilməsi
diqqətəlayiqdir. ”Əsas semantik
proseslər” adı ilə verilən
isə (s. 154-155) artıqdır. Axısqalıların
dilinə aid lüğətin olmaması
bir çatışmazlıq kimi qiymətləndirilə
bilər. Gələcəkdə belə
bir lüğət tərtib etmək
vacibdir.
İşin “Morfologiya”
və “Sintaksis” bölmələrində
dissertant materialın imkan verdiyi çərçivədə
bu dilin özünəməxsus xüsusiyyətlərini
Azərbaycan dili ilə və digər
qohum dillərlə müqayisədə
açıb göstərmişdir.
Beləliklə, İ.B.Kazımovun
“Axısqa türklərinin dili”
dissertasiyası nəzərə çarpan
bəzi iradlara baxmayaraq, Ali Attestasiya Komissiyasının
doktorluq dissertasiyalarına verilən tələblərinə
müvafiq bir əsər hesab edilə bilər.
Ona görə də belə hesab edirik
ki, onun müəllifi filologiya elmləri
doktoru alimlik dərəcəsi almağa
tamamilə layiqdir.
Rəy BSU-nun Türkologiya kafedrasıının
iclasında (30 dekabr 2002-ci il, protokol №
8) müzakirə və təsdiq edilir.
Bakı
Slavyan Universiteti
Türkologiya
kafedrasının müdir əvəzi,
b\m E.İ.Gərayzadə
cavablar
>>>
