DEMOKRATİYA
- [yun. demo-kratia-dan] dövləti idarə
işi xalqın əlində olduğu
idarə üsulu, siyasi qu-ruluş, xalq hakimiyyətidir.
Bu demo-kratiya sözünün yalnız bir
mənasıdır. Demokratiya sözü
o qədər işlərlə bağlanıb
ki, artıq hər bir şeyin altın-dan
demokratiya sözü çıxır. Sosializm
demokratiyası, partiya daxili demo-kratiya kimi ifadələr
də bunlardandır. Və DEMOKRATİK
- Demokratiyaya müvafiq olan, demokratiya əsasənda
qurulmuş, demokratiyanı həyata keçi-rən,
demokratiya prinsiplərinə riayət edən
deməkdir. Zəhmətkeş xalq küt-lə-lərinə
xas olan; sadə adi (demokra-tik tərbiyə
almış adam). Bu demokra-tik sözünün
ikinci mənasıdır.
Soruşa bilərsiniz ki, demək
istə-diklərimə niyə bu sözlərlə
başladın? cavab verirəm ki, "çünki
məni yaxşı başa düşəsiniz"
deyə. Çünki aramızda bəlkə
də hələ demokratiya sözünün
nə olduğunu bilməyən və
onu ağzında tez-tez hallandıranlar
var. Demokratiya sözünü ağla gələndə
ilk növbədə adamın ağlında
belə bir sual ilişib qalır. Görəsən
demokratiya do-ğur-dan da "dövlət
idarə işi xalqın əlində
olduğu idarə üsulu, siyasi qu-ruluş,
xalq hakimiyyətidir"? Əgər belədirsə
onda demək bu ölkəni mən və
mənim simamda bütün ölkə və-təndaşları
idarə edir. Nə gözəl, sevi-nirik.
Niyə? Demokratiya sözünün al-tında
yatan mənanın bu qədər gözəl
başa düşülməsinə.
Amma belə deyil. Demokratiya o demək deyil
ki, hərə-miz qoltuğumuza bir "papka"
vuraq və gedək oturaq dövləti
idarə edək. Əlbəttə ki,
hər bir vətəndaş dövlətin
idarə edilməsində bilavasitə
iştirak edir. Xalq hiss eləməsə
də ölkənin hakimiyyəti onun əlindədir,
ölkəni o idarə edir. Əsas məsələ
onun fərqində olmaqdır. Hamının
beynində qaranlıq qalan bu məsələyə
də ümid edərəm ki işıq
tutdum. İndi isə keçək əsas
məsələyə.
Bu günlərdə Demokratiya
və insan haqları barəsində biliklərin
yayılması ilə məşğul
olan İqtisadi və Siyasi Araş-dırmalar
Mərkəzinin (FAR CENTRE) qurucusu və
vitse prezi-denti Nikmət Nacızadənin
tərtib et-diyi "Demokra-tiya: Gediləsi
uzun bir yol" (demokrati-ya və antidemokratiya
antologiyası e.ə. 430-b.e. 1998) kitabı
gözəl tərtibatla işıq üzü
görmüşdür. Bu kitabın ikinci
nəşridir. Kitab FAR cENTRE tərəfin-dən
tərtib edilib və ABŞ və Norveç
səfirliklərinin, STA-TOİL, LAS-MO,
bp Exploration və OSIAF - Azerbaijan təş-kila-tlarının
yardımı ilə çap olunub.
Kitabda başdan ayağa demokratiya
haqqında danışılır. Kitab
ön söz, "An-tik və Avropa demokratiyası",
"Ame-rika tə-crübəsi", "XX
əsr demokratiya əsridir" adlanan üç
böyük fəsildən ibarətdir.
"Bu kitab elə vaxtda işıq
üzü görür ki, artıq cəmiyyətimiz
demokratiya və insan haqları anlayışını
80-cı illərin əvvəllərindəki
kimi birmənalı qav-rayıb həsrətlə
gözləmir. Görünür, biz bu gün
onun üstünlüklərinə və
özü-ndə daşıdığı
problemlərə daha ciddi və tənqidi
yanaşırıq. Bu da təbiidir, axı
son on ildə ölkədə baş
vermiş köklü demokratik dəyişikliklərin
ilk çağlarında bu qədər
ehtiyac duy-duğumuz bir şeyi - tarixi təcrübəni
biz indi-indi əldə edirik".
Müəllif kitabın "insan
haqları və ABŞ-nın xarici siyasəti
(1977) böl-məsində çox gözəl
və yerinə düşən bir epiqraf
vermişdir. "Böyük demo-kratik ölkələr
ona görə azad deyildir ki, güclü və
varlıdırlar. Mən əminəm
ki, biz azad olduğumuza görə güclü,
nüfuzlu və varlıyıq…"
Müəllif bu kitabda iki min ildən
çox müddət ərzində ədalətli
dövlət quruluşu və dövlətin
insanla qarşılıqlı münasibətlərihaqqında
gedən müba-hisələrdən qopmuş
başlıcı ideyaları təqdim
etməyə çalışmışdır.
Antolog-iyada bəşər tarixinin ən
böyük sima-ları demokratiyanın lehinə
və əley-hinə səmimi-qəlbdən
fikirlər söyləyir-lər. Buradaca
həmçinin tarixi inkişa-fın ayrı-ayrı
mərhələlərini, bir növ,
tamamlamış və tarixin neçə
yüzillik axarını irəlicədən
müəyyən etmiş qanunlar, saziş
və bəyannamə-lər də özü-nə
yer tutub. Topluda de-mokrati-yanın ən böyük
sirri və onun uğurunun rəhni olan demokratik
insan xüsusi yer tutur. Bu insan ədalətli,
xoşməramlı və fəal insandır;
hər şeyə hörmətlə
yanaşan, ancaq heç nəyə böyük
hörmət bəsləməyən
insandır; elə bir insan ki, onun üçün
qurub-ya-ratmaq qələbədən yüksəkdir.Kitabda
təqdim olunmuş demokratiya yalnız maraqlı
və idraki mövzu deyil - o, oxucunu həyəcana
gətirir; o, hə hansı uydurma dramdan
qat-qat dramatik-dir. Perikl, con Milton, polkovnik Reynboro,
Tomas cefferson və Oliver Vendell Holmsun səsində
duyulan yüksək gərginlik Şekspir
faciələrin-dəki hisslərdən
də güclü və qaynar ehtirasdan xəbər
verir.
Antologiyanın böyük hissəsi
- ilk dəfə olaraq Azərbaycan türkcəsinə
çevrilmiş 60-dan çox məqalə
oxucu-ları çoxluğun mütləq
hakimiyyətinə söykənən
antik demokratiyadan baş-layaraq müasir demokratiyaya
- çox-luğun hakimiyyətini insan hüquqları
ilə məhdudlaşdıran liberal demokra-tiyayaqə-dər--ki
demokratik sistemin keyfiyyət inkişafı
ilə tanış edir. Bun-dan əlavə,
toplu demokratiyanın mə-kanca inkişa-fını
- antik şəhər-dövlət-lərdən
üzü bəri Avropanın millət-dövlətlərinə,
oradan da cizgiləri artıq bu gün beynəlxalq
qurumlar timsa-lında aydınca sezilən
gələcək ümum-bəşər
hökumətinə doğru uzanan yo-lunu
izləməyə imkan verir.
Kitabda İngiltərə,
Amerika və Fransa inqilablarına da böyük
diqqət yetirib və oxuculan 1988-92-ci illərdə
Azərbaycanda baş verənləri yada
salmaqla həmin təlatümlü olayları
daha aydın və canlı təsəvvür
edə bi-lərlər. Burada insan hüquqları:
seçki hüququ, söz və din azadlığı,
köləliyin ləğv edilməsi,
qadınların hüquq bəra-bərliyi
uğrunda mübarizə də kifayət
qədər əks olunmuşdur.
Ümid edirik ki, bu antologiya bizi
demokratiyanın sirrinə bir addım də
yaxınlaşdıracaq, bir də, kim
bilir, bəlkə bunda heç bir sirr yoxdur?
Axı adətən yaşlı nəslin
öz ağlı ilə kəsdirə
bilməyib sirr zənn etdiyi şey cavanlar
üçün apaydın həqiqətdir.
