Aşıq Məmməd Səfilinin şerlərinin dilində || Azərbaycan dilində qarşılığı və izahları

• Abastuban ||toponimik ad
  
• avu || ayı
  
• avuc || ovuc
  
• adres || ünvan
  
• Azğur || toponimik ad
  
• alavli || alovlu
  
• alaca || palaz (Alaca bir doppi baş örtüsidur)
  
• alaf || ot
  
• Aliy || Əli
  
• altuvaxli || alduvaxlı
  
• Altun ||inək adı=Nənələr səslərlər altun, narınci…
  
• Amxeri || toponimik ad
  
• Apiyet || toponimik ad
  
• Arznes || toponimik ad
  
• armax || axtarmaq
  
• Axısxa || toponimik ad
  
• aşşaği || aşağı
  
• ağarti || ağartı
  
• ağnamax || anlamaq
  
• ağsaxal || ağsaqqal
  
• b a k l a c a n || badımcan
  
• b a x ş a || başqa
  
• b i c o - b i c o || gürcücə: tez-tez (Keşiş gəlib bico-bico bağırur /Na gündən–günlərə qaldın camican).
  
• Badela || toponimik ad
  
• bayaz || ağ
  
• bayğun || bayquş
  
• barğuc || panta növü
  
• batman || ölçü adı (Yüz batman yağ yetər toya).
  
• bağli qara || armud növü
  
• bekləməx || gözləmək
  
• Bennar || toponimik ad
  
• biyan || bu yan
  
• bin || min
  
• binmax || minmək
  
• birluğ || birlik
  
• boncux || muncuq
  
• boğoz /Azğur boğozi || boğaz (coğrafi termin).
  
• Buzxana || oronimik ad
  
• bulmax || tapmaq
  
• buxqalter || mühasib
  
• böqün || bu gün
  
• Böyük Smada || toponimik ad
  
• bəldərəcüz || fırtına adı
  
• bən || mən
  
• bənlux || mənlik
  
• c ı l ğ a || Güc verəndə cılğaya o öküzlər/ X o t a x l u x edənlər, Vətəniz hanı?)
  
• cami || mədrəsə
  
• camuş || camış
  
• camuş kıran || fırtına adı
  
• cahan || dünya
  
• civan || cəhil || cavan, gənc
  
• Cizi gölü || hidronim
  
• cigər || ciyər
  
• Cüntə || toponimik ad
  
• cəil || gənc, cavan
  
• cəməət || camaat
  
• ç i n ç a r || dərman bitkisi, şorba üçün.
  
• Ç ü r ü q ay || ay adı –iyul (Çərmük xoş məkəndur , yoxdur əmsali / Ç ü r ü q ayda tolar cənnət vüsali).*
  

---------------------------

Axısqa türklərinin özlərinəməxsus maraqlı ay adları vardır :zəmhəri-yanvar,qücük - fevral, kirəz ay -iyun, çürüq ay, oraq ay - iyul, xarman ay - avqust, böqrüm ayı - sentyabr, şarap ayı - oktyabr, koç ay - noyabr, karakış - dekabr.

• çançur || gavalı
  
• çarux || çarıq
  
• çaxal || çaqqal ( Meşə çaxalsız olmaz).
  
• çağ ||vaxt
  
• çiq || çiy
  
• çiplax || çılpaq
  
• çirəçuna || ot növü
  
• Çixe || toponimik ad
  
• çocux || uşaq
  
• çual || çuval
  
• Çurqut || toponimik ad
  
• çuçul || cücə
  
• çəng || müharibə (Qırx birin cəngində Vətənimiz qaxdi ayaği).
  
• çərmüq || göl
  
• d i r q ə n || yaba
  
• d ö ş r ü l m a x || yetişmək ( Güzə yaxın meyvələri d ö ş r ü l ü r )
  
• daday || dədə
  
• dakument || sənəd
  
• daul || musiqi aləti
  
• deqirman || dəyirman
  
• Dersel || toponimik ad
  
• dib - köşə || müxtəlif ölkələrdə (Dib-köşədə əkərdux biz/Təlimi az, tərbiyə yox/Vətən nerdə tanıtmaya/Əlində fərmanın varmı?).
  
• Dibsiz göl || hidronim
  
• dida || göz
  
• diyar || ölkə
  
• diskinmax || diskinmək
  
• doppi || özbəklərdə papaq (Doppunun tarixi uzun olsa da, Özbəqin andırı, mirasidur o / Bin bir xıl oyuna düşsə də doppi/ Özbəqin başında qalasidur o).
  
• doska || lövhə
  
• doxxuz || doqquz
  
• duvax || duvaq
  
• düqün || toy
  
• dünyay || dünya
  
• döşürmax || ? ( İrəli gələndə əsgər döşürür).
  
• dərya || dəniz
  
• dərmən || dərman
  
• dərə || dərə
  
• ey || yaxşı
  
• Entel || toponimik ad
  
• əbrəş şal || qadın geyimi adı
  
• əv || ev (Əv yıxanın əvi olmaz)
  
• əvləd || övlad
  
• Ədiqön || toponimik ad
  
• ədrəf || ətraf
  
• ər || kişi
  
• ərən || igid
  
• əsbab || alət( çalğı alətləri)
  
• Əsvəndiyar || İsfəndiyar
  
• ətməq || çörək
  
• f u r u c || meyvə adı ( Pantasi, furuci haxlıma gəldi)
  
• fişna || gilənar
  
• foşi || kələğayı
  
• front || müharibə
  
• fundux || fındıq
  
• g ü z || payız (Dərəyə gələndə güzün aylari)
  
• güvək || yeznə*
  

-------------------

Bəzi dialektlərdə (Qafan) «giyəv» formasında.

• göq || göy
  
• gögçək || göyçək
  
• gənə || yenə
  
• Ğeybər || Xeybər
  
• Ğorzel || toponimik ad
  
• Ğortuban || toponimik ad
  
• Ğume || toponimik ad
  
• h a v l i || aynabənd (Xerolilar Osmanniya qaçarlar/ Cami havlisında şarab içərlər).
  
• halay || bar növləri
  
• halay || oyun adı
  
• hanqi || hansı (Kim qol çəkər buna, hanqi bir deli?).
  
• hax || haqq
  
• haxıl || ağıl
  
• holux || çayın enli, dərin yeri
  
• həppi || hamı
  
• hər keş || hər kəs
  
• x o t a x l u x || öküzü, kəli idarə edən
  
• x ı l || müxtəlif ( Yazılur neçə xıl dildə)
  
• Xarcam || toponimik ad
  
• xarman || xırman (Xarmanın bəzəqi taxıldur, dəndür)
  
• xoroz || xoruz (Toylarda çalınur daul da, zurna/Xorozi, bəşəti, şahbazi hani?)
  
• iqna || iynə
  
• İcaret || toponimik ad
  
• illac || əlac
  
• inqlamax || gözləmək (Həsrətlə inqliyan, vətəniz hani?)
  
• inəg || inək
  
• ixtiyar || ağsaqqal
  
• iştəmax || istəmək
  
• k a b a l a x || kişilərin baş örtüsü.Əsasən şaldan toxunur (Çuxa, kabalağıni talından atın/ Yavrum sənin üçün yanar ağlarım).
  
• k ö v || kənd
  
• kadro || kadr
  
• kara kiraz || qara gilas
  
• Kaxaret || toponimik ad
  
• kendi || özü
  
• Kexvan || toponimik ad
  
• kinkilə || ağcaqanad
  
• Kobiliyan || toponimik ad
  
• koy || qoyun
  
• kolay || asan
  
• koni-komşi || qonum-qonşu
  
• Kortox || toponimik ad
  
• kuzi || quzu
  
• kuzi kulaği || quzuqulağı ( ot adı)
  
• kut || armud növü
  
• külül || ot növü
  
• Küçük Smada || toponimik ad
  
• kömləq || köynək
  
• köpri || körpü
  
• köti || pis
  
• köşə || yad ölkə mənasında (Hər keş vətəndə yaşar\Biz qaldux köşələrdə).
  
• q a u n || qovun
  
• q o m ş i || qonşu
  
• qaval || qara ney
  
• qaymağ || qaymaq
  
• Qara puar || hidronim
  
• Qaratuban || toponimik ad
  
• qartopi || kartof
  
• Qaf || Qafqaz
  
• qaxmax || qalxmaq ( İlk bahar olanda yaylaya qaxar).
  
• qeroy || qəhrəman (Qeroylari vurur yola! Rəhmət deyər, bənə Vətən)
  
• Qoders || toponimik ad
  
• qoca || qoca
  
• qoca nənəy || fırtına adı
  
• Qorqul || toponimik ad
  
• Qoçali || xalq rəqsləri
  
• Qurnel || toponimik ad*
  

---------------------

*Aşıq 1927 - ci ildə Dersel kəndindən tutmuş Azğur kəndinə kimi bütün kövlərə - kəndlərə qoşma qoşmuşdur. 42 bənddən ibarət olan həmin qoşmada axısqalılara məxsus 90 - dan çox coğrafi adın, xüsusən də kənd adlarının adı çəkilmiş və onların tipik xarakteri göstərilmişdir.

• qurut || qurut
  
• qüqüm || armud növü
  
• qız-qəlin || qız-gəlin
  
• qızılcux || zoğal
  
• qırav- || (Qıravli doppi başında/ Ay sallanıb, gələn bədbəxt)
  
• qırat || qırmızı at
  
• qırım || toyla bağlı söz .Qırx çuvalda qırım uni\\Şəkər, halva nanım ola.
  
• qösk || kösk
  
• qələmkuş || qaranquş (Oturax kuş idux, qələmkuş oldux).
  
• qərincə || qarışqa (Töküldi taxta-taş qərincə kimi).
  
• l a z u t || qarğıdalı*
  

-------------------

*«Lazut» sözünün etimologiyası haqqında bax: Dcikiə S.S. K proisxodeniö slova «Lazut». – Soobheniə AN Qruz. SSR. T. 4, Tbilisi, 1944, s. 227-235.

• l a x a n a || kələm
  
• laqer || düşərgə
  
• Laşe || toponimik ad
  
• Lelvan || toponimik ad
  
• luxmay || loxma
  
• mal ||tovar || mal-davar
  
• maxara || alma növü
  
• maxas || qayçı
  
• mey ||ney
  
• Mesxetiya || toponimik ad
  
• mehman || qonaq
  
• mindər - ev || məişət avadanlığı
  
• Moreli || toponimik ad
  
• Muqaret || toponimik ad
  
• Muxe || toponimik ad
  
• muçlanmax || büzüşmək ? (Muçlanıb bir dibdə yumax kimi sən/ Həzz alamasın heç güldən qocalux)
  
• muğri kuşi || quş adı (Kendini bilmiyan cavan səbilər/ Muğri kuşi kimi uçmiş yatarlar).
  
• məzərlux || qəbiristanlıq
  
• məndil || ev - məişət avadanlığı
  
• məni || mani, bayatı
  
• mərəz || xəstəlik
  
• nabada || alma növü
  
• nan || çörək
  
• Narınci || inək adı
  
• nasıl || necə
  
• nec || necə
  
• neynar || nə edər
  
• nerdə || harda
  
• nerə || hara
  
• niqo || mal üçün ot, gürcücə
  
• nişangah || nişan qoyulan yer
  
• nənni || beşik
  
• nənə || armud növü
  
• oda || otaq
  
• Orçoşan || toponimik ad
  
• ottuz ||otuz ( Ottuz tütün çıxdi, pulatelilər)
  
• örtünmax || bürünmək
  
• p a r a x a || İralda p a r a x a, getmə uzax irağ ol; Həsrətlə ömrüni sən başa vurma/ P a r a x a qoynunda qocalmaya gəl.*
  

---------------------

Qeyd: Axısqalılar yağmur yağsa can paraxa, yağmasa yan paraxa –demişlər (red.).

• p e ş || arxa (Peşinə yollanur, cəil - qocalar)
  
• p i l ə k i || təndir (Piləkidən çıxar, bişən çadilər)
  
• p u a r || bulaq
  
• palaka || falaka
  
• palud || palıd
  
• pampara cemi || ot adı , duzla yeyilir (Əzəl başdan başlar pampara cemi)
  
• panta || fanta
  
• Papola || toponimik ad
  
• para || pul
  
• paşa || alma növü
  
• peder || ata
  
• peynil || pendir
  
• Persa || toponimik ad
  
• Persat || toponimik ad
  
• pirinc || düyü
  
• Posxov || toponimik ad
  
• Pulate || toponimik ad
  
• s a r m a x || səpmək (Var-dövlətin yollara s a r, Kobilyan)
  
• s o k o || göbələk
  
• Sabzara || toponimik ad
  
• savaş || dava
  
• savux || soyuq (Çiskinli, dumanli, savuxli Vətən).
  
• Saqunet || toponimik ad
  
• sadıx || sadiq
  
• Sanqur || toponimik ad
  
• Sarbastuban || toponimik ad
  
• sari || armud növü
  
• saruşmax || ? (Sarışurlar bağda bari yiyarlar).
  
• sahab || sahib
  
• sahabsızlux || sahibsiz
  
• sağduci || sağdış
  
• sin || sini (Səfili der, sində gördüm)
  
• sinor || sərhəd
  
• sinək || milçək
  
• sora || sonra
  
• soramax || soruşmaq
  
• stikan || stəkan
  
• suval || sual
  
• sufra || süfrə
  
• suç || günahkar
  
• südkər || yemək adı
  
• süzmə || süzmə
  
• süri || sürü
  
• sürməx || sürgün etmək
  
• söbə || alma növü
  
• söqüt || söyüd
  
• söqüş || söyüş
  
• sərvər || başçı
  
• Səfil || ləqəb
  
• ş ı r a t || surət (Şıratına həsrətlənən, Vətəniz hani?)
  
• şalon || eşalon (Düzüldi şalonlar cəhənnəm yoli)
  
• şaşurmax || çaşmaq( Avara qalanda haxlın şaşurur)
  
• şahi || bitki adı
  
• şenniğ || şennik || şinnik
  
• şindi || indi
  
• Şoqay || toponimik ad
  
• Şolaver || toponimik ad
  
• Şorta || toponimik ad
  
• şəkər || alma növü ( Peşinə düzülür, tuti, kirazi, Şəkərə, nabada, şəkər almasi).
  
• şəkərə || alma növü
  
• şəfrən || bitki adı (Toprağa nə əksən, inkarmi edər? Laxana, baklacan, qartopi, qaun/ Kara kiraz, fişna, şahi, şəfrəni/ Taxıli, arpasi var Kobilyani).
  
• t e l a || dərman bitkisi
  
• t o v a r || mal-qara
  
• t ü c c ə r || tacir
  
• t ü t ü n* || tüstü (Qaynar suyun, tütün bürür)
  

-------------

Tütün və tüstü sözləri aşığın şerlərinin dilində «ailə», «ev» (40 tütün -40 ailə, 40 ev) mənasında da işlənmişdir.

• t ı r p a n || dəryaz, kərənti (Səslənəndə tırpanlar qol gücünə/ Tırpanını kıran, Vətəniz hani?)
  
• t ə k i r || təkə?? (Babalardan bir misal var/ Dönmiş təkir bir də dönər).
  
• tayax || dayaq
  
• talik || nəlbəki
  
• tana || dana
  
• tarağ || daraq
  
• taş || daş
  
• tağ || dağ
  
• tela oti || ot adı
  
• teleqrem || teleqrama
  
• toprax || torpaq
  
• torat || boz at
  
• torun || nəvə
  
• toğri || doğru
  
• Tse || toponimik ad
  
• Tsıxısuban || toponimik ad
  
• tuar || divar
  
• tuymax || duymaq
  
• tuyği || duyğu
  
• tulum || tuluq növü
  
• Tutacuvar || toponimik ad
  
• türlü || müxtəlif
  
• təzək || təzək
  
• təprənmax || tərpənmək (Yol açılur, təprən, anam toprağa)
  
• təpə ||təpə
  
• u r b a || toyda geyilən paltar
  
• Ude || toponimik ad
  
• ulaşmax || çatmaq, qovuşmaq
  
• uli || ulu
  
• umuz ||çiyin
  
• Utqusuban || toponimik ad
  
• ümman || dəniz
  
• ün || səs
  
• vakıt || vaxt
  
• Varxan || toponimik ad
  
• vasfetmek || vəsf etmək
  
• y a n ğ ı l m a x || yanılmaq (Bir iş görəcax olsan/ Yanğılıb azız açasın)
  
• yayla || yaylaq
  
• yaprağ || yarpaq
  
• yağ || yağ
  
• yağmur || yağış
  
• yekinmax || ? (Kimsəyə şər atmaz, olsa da suçi/Güvənir, yekinur, işini görür)
  
• yem yeşil || yamyaşıl
  
• yenqi || yeni
  
• yenqilmax || yenilmək
  
• yiqit || igid
  
• yil || il
  
• yilan || ilan
  
• yitmax || itmək
  
• yiturmax || itirmək
  
• yitux || itik
  
• yoxari || yuxarı
  
• yutmax || udmaq
  
• yürəq || ürək
  
• Yıldız || ulduz
  
• yəməni || ayaqqabı
  
• yərən ||? (Yərənlər ifadə eləyin bizi).
  
• yərənnüq || ? (Yərənnüq qurtarmaz çekardi gecə)
  
• Zazol || toponimik ad
  
• zayıf || zəif
  
• Zanav || toponimik ad
  
• zanmax || sanmaq
  
• Zarzam || toponimik ad
  
• zurna || musiqi aləti