90-cı illərdə, yəni
SSRİ dağılandan sonra BMT çərçivəsində
azsaylı və dəfələrlə
deportasiyalara məruz qalmış türk
xalqlarının siyasi və etnik tarixinin,
mədəniyyəti və folklorunun,
həmçinin dil xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsinə xüsusi diqqət
yetirilmişdir.
Axısqa türkləri də
iki dəfə deportasiya olunmuş kiçik
xalqlardandır; hələ də öz
əzəli topraqlarına qayıda bilməmişlər.
Onların qat-qat çox olan problemlərinin
bütün mürəkkəb kompleksini
öyrənib dərk etmək üçün
həmin toplumun dilinin indiki vəziyyətini
də dərindən təhlil edib öyrənmək
lazım gəlir. Təəssüf ki,
keçən dövr ərzində bu sahədə
əsaslı tədqiqatlar aparılmamış,
bu xalqa və onun dilinə maraq göstərilməmişdir.
Sovet dövründə axısqalıların
dilinin araşdırılmasına imkan
və şərait yaradılmamış,
həmin mövzu bir növ yasaq olmuşdur.
Yalnız 1989-cu ildə Özbəkistanın
Fərqanə vilayətində qanlı
toqquşmadan sonra Axısqa türklərinin
varlığı yada düşmüşdür.
Bu gün Axısqa türkləri
öz tarixi torpaqlarında yaşayan və
siyasi təşəkkülü olan bir
xalq deyildir. Axısqa türkləri kimi tanınan
həmin xalqın bu gün öz əzəli
bölgəsində, demək olar ki, heç
bir təmsilçisi yoxdur. Axısqadan Orta
Asiyaya sürgün edildikdən sonra mədəniyyət,
dil və siyasi yöndən bir azlıq
təşkil edərək, təbii
ki, tamamən məchul və unudulmuş
bir vəziyyətə düşmüşlər.
Müxtəlif ərazilərdə
məskunlaşmasına, müxtəlif
sistemli dillərin əhatə və təsiri
altında olmasına baxmayaraq, bu xalqın
dili milli və orijinal xüsusiyyətlərini
qorumuş, uzun bir mübarizə yolu keçərək
başqa dillərin assimilyativ təsirindən
özünü xilas edə bilmişdir.
Əksəriyyət etibarilə öz
varlığını qorumaqla bəzi
yad dillərin təsirlərinə də
məruz qalmışdır.
Axısqa türkləri tarixən
gürcülərlə kontaktda olmuş,
bir- birinə söz verib söz almışlar.
Bu xalqların dilləri arasında da leksik
əlaqələr formalaşmışdır.
Dil əlaqələrinin müəyyənləşməsində
substrat leksimlər mühüm rol oynamışdır:
A) GÜRcÜ SUBSTRATLARI
«Substrat» sözü fəlsəfi
bir termin olub dilçilikdə də "əsas"
mənasında işlədilir.
Substrat leksemlər alınmalarla
bəzən qarışıq salınır,
belə leksik-terminoloji vahidlər alınma
sözlər deyil. Çox qədim dövrlərdən
qarşılıqlı əlaqələr
nəticəsində, qaynayıb-qarışma
nəticəsində bir dildən digər
dilə keçən sözlərdir.
Axısqa türkləri ilə
bir regionda məskunlaşan, tarixən qaynayıb-qarışan
gürcülər biri digərindən
söz alıb-vermişlər. İndi
Axısqa türklərinin dilində işlədilən
xeyli gürcü sözləri tədqiqatçıların
göstərdiyinə görə, XVI yüzilliyə
aid edilir. Həmin substrat leksemlərin tarixi
çox qədimlərə gedib çıxır
və həmin dil vahidləri ümumi-kartvel
epoxasını özündə əks
etdirir.
Müşahidə olunan substrat
leksemləri ayrı-ayrılıqda nəzərdən
keçirək:
Kuç «mədə»<gürcücə
kuçi. Axısqa türklərinin dilində
kuç sözü ilə paralel olaraq mədə/məddə
sözü də işlədilir. İndi
kuç sözünün işlənmə
sahəsi daralmışdır. Hazırda
bu söz heyvandarlıq təsərrüfatında
istifadə olunur. Bu söz həmçinin
kuçitar sözünün bir komponenti kimi
işlədilməkdədir. Bu sözün
mənası «zəlzələ»;
«qorxmaq», «ağciyər»
anlamlarına uyğun gəlir. Bu fakt göstərir
ki, həmin söz keçmiş dövrlərdə
söz yaradıcılığı
elementi kimi aktiv olmuşdur.
Tuç «dodaq»<tuçi.
Bu leksik substratın da işlənmə
sahəsi indi məhdudlaşmış,
yalnız heyvandarlıq təsərrüfatında
istifadə olunmaqdadır. Tuç sözü
indi tuçlarni sözünün ilkin komponenti
kimi Axısqa türklərinin dilində
geniş dairədə işlənməkdədir.
Bu söz insanlara da aid edilə bilir. Məsələn,
tuçlaruni büzmax (dodaqlarını
büzmək-mənasında).
Tün «beyin»<tvin twin>
gürcücə twini.
Qeyd: Gürcü kompleksi olan Wi
türk dilindəki ü/i saitinə uyğun
gəlir. Müqayisə et: twin>tün.
Hazırda axısqalıların
dilində tün sözü tüniboş
mürəkkəb sözünün tərkibində
işlədilir, yəni, «beyni boş»,
«ağılsız» mənasında.
«Tünsüz» sözü də
dildə işləkliyini saxlamaqdadır.
Naxülə «öd, səfra»,
«öd kisəsi», <gürcücə
navwela/nacweli. Göründüyü kimi, axısqalıların
dilindəki naxülə sözü gürcü
dilindəki nacweli sözünün fonetik
cəhətdən dəyişdirilmiş
şəklidir. Gürcü dilindəki
we kompleksi axısqalıların dilindəki
ö refleksinə uyğun gəlir.
Naxülə sözünün
semantik çalarları Axısqa türklərinin
dilində zənginləşmişdir.
Gürcü dilində navwela təkcə
«öd kisəsi» mənasında
işləndiyi halda, axısqalıların
dilində bir neçə mənada istifadə
olunmaqdadır: 1. Jelçnıy puzırğ;
2. Jelçğ, əd (v perenosnom smısle).
Nümulərə diqqət
yetirək:
1. Na
2. corbaya o qətən pirpila
qatmış ki, na
Axısqalıların dilində
na
Kud «quyruq» <* kud (gürcücə);
çan dilində: kudel; meqr kydel; jban-hakwad;
haked, akwed. Kud sözü ümumkartvel mənşəli
əsasdır. Gürcü dilinin ən
qədim dövrlərində işlənmişdir.
Lakin kudi şəklində bəzi gürcü
dialektlərində istifadə olunmaqdadır.
Axısqalıların dilində
bu substrat leksemlə yanaşı qucrux
sözü də işənir.
Kud sözü axısqalıların
dilində iki sözün tərkibində
hazırda müşahidə olunur: 1) kudican;
2) kuda. Kudican (kudiani) həm gürcü, həm
də axısqalıların dilində:
1.Quyruqlu; 2. Küpəgirən qarı,
cadugər qarı, əcinnə mənalarında
istifadə olunmaqdadır. Hiss olunur ki, zaman
keçdikcə, bu cür leksik substratlar əvvəlki
mənasını da itirmək üzrədir.
Əlavə mənalar kəsb etməyə
meyllidir.
Kuda sözü indi axısqalıların
və gürcülərin dilində heyvandarlıq
sahəsində (1. Quyruqsuz, 2. Qısa quyruq
mənalarında) işlənir.
Gürcü dilində kudian «quyruqlu»
deməkdir. Həmin söz məcazilik
kəsb edərək «hər bir şeyin
biləni» mənasında da istifadə
olunmaqdadır. Aşağıdakı
nümunələrə diqqət yetirək:
1. Ban na bilecdim, kudum coxdur ki, bilecdim
san golazaxsun.
2. Kudican: nanain kudu varimis da oninan
sazicermis ki, na olazax.
3. Atyn qucrucuni ki, kesarsun olur kuda.
Zuk (donqar-beldə, burunda) <
gürcücə: zurki «bel, dal, kürək».
Zuk sözü axısqalıların dilinə
gürcü dilindəki zurki sözündən
keçmişdir. Həmin söz axısqalıların
dilində forma və mənasını
dəyişmişdir.
Axısqa türklərinin dilində
bu söz zuk formasına düşmüş,
sözün tərkibində olan «r»
səsi düşmüşdür: Müq.
et. zurki > zuki.
Formal cəhətdən olduğu
kimi, həmin leksik substrat məna baxımından
da diferensiasiyaya uğramışdır.
Belə ki, gürcü dilində yuxarıda
qeyd olunduğu kimi bel, dal, kürək mənasında
işlənən bu söz zaman keçdikcə,
Axısqa türklərinin dilində yeni
məna, yuxarıdakı məna ilə
bir az da olsa səsləşən donqar,
qozbel semantikasına sahib çıxmışdır.
Sonuncu məna aşağıdakı
kontekstdə də ehtiva olunmuşdur: Aydyn
tayynyn arxasynda zuku vardur. Zuk sözünün
keçid mənalarından biri də «şəxsi
yük» mənasıdır. Məs.:
Gendim gedamiyerdim sani da arxama zuk ettim. Gendan niya
zuk etmissin? Zuk sözü gürcü şəkilçisi
ian morfoloji göstəricisini qəbul edib
zukican sözünü əmələ
gətirir: zukican sözü «qozbel»,
«donqar» (adam) mənasındadır:
Aidyn tacicnan Asma xalac zukicandurlar.
Pexi < pexi (gürcücə
- ayaq). Gürcü dilində «ayaq»
mənasında işlənən bu
substrat axısqalıların dilində
nida kimi fəaliyyət göstərir.
İş, fəaliyyət vaxtı Axısqa
türkləri bu nidadan inəyin ayaqların
qalxıb-enməsi prosesində istifadə
edirlər. Məs.: pexi! pexi! (noqa! noqa!).
Qeyd: Mənə məlumat verən informator
Sabircan cəlilov belə bir izah verdi:... pexi,
pexi, diyerux ki, inək ayaxlaruni aralasun.
Menz «omba, bud» < gürcü
dilində menze.
Turkmel «böyrək»
< gürcücə - tirkmeli «böyrək».
Bəzi axısqalıların dilində
bu sözlə yanaşı, onun sinonimi
bökrək sözü də işlədilir,
lakin yaşlı adamlar təkcə turkmel
sözündən istifadə edirlər.
Tot «ləpir, iz» <*tot
- gürcü dilində «budaq», «qol».
Tət «pəncə»,
«ayaq» (heyvanlarda) < tati «pəncə»,
«ayaq» - gürcü dilində. Axısqa
türklərinin dilində bu söz pişiyin
ayağı, pəncəsi birləşmələri
daxilində işlədilir. Axısqalılar
pişiyə müraciətlə tət!,
ətət də deyirlər (pişiyi
qovan zaman). Aydın görünür ki, bu
sözlər arasında məntiqi cəhətdən
bağlılıq vardır.
Nikor «ağ xallı, ləkəli
tük» < gürcü dilində nikor.
Hər iki dildə bu söz eyni formalı
və eyni mənalıdır. Həm
gürcü, həm də Axısqa türklərinin
dilində ağ xallı heyvanları
nikora adlandırırlar. Məs.: Bir nikora
öküzüm var idi, yaman güləşxan
idi.
Kututo «göz qapağı»
< gürcü dilində kututo «göz
qapağı». Hər iki dildə
bu söz eyni mənadadır. Lakin axısqalıların
dilində sözün tərkibində
abruptiv (nəfəsli) səslər iştirak
etmişdir.
Elenta/ələntə «dalaq»
< gürcü dilində elenta «dalaq».
Zeqan şivəsində gürcü dilində
işlənən forma (elenta) qalmışdır.
Savel və digər şivələrdə
isə e, a>ə fonetik dəyişkənliyi
müşahidə olunur.
Bu sözün sinonimi kimi türk
mənşəli talax (<dalak) sözü
də işlənilməkdədir.
Bibilo/biblo «pipik» <* bibil;
gürcü dilində bibilo «quşun
pipiyi», çan dilində bibil - xoruzun
saqqalı mənasında (GSKƏ, 54).
Axısqa türklərinin dilində
biblo şəklində işlənən
bu sözdə - i- səsi düşmüşdür.
Ziğel - diş əti <*
crili «diş əti», gürcü
dilində: crzil, meqr. Zirgil; çan. cizgil
[191, s. 207].
Müasir gürcü ədəbi
dilində bu söz crzili şəklində
işlədilir. Gürcü və Axısqa
türklərinin dilində bu söz epenteza
və metateza hadisələrinə uğrayır:
cizili - czili; c~z (cizil>zicel).
Gürcü dilinin inqloy dialektində
bu söz crqili formasındadır.
Kakal - türk dilində göz
karası «göz qarası». Bu məna
gürcü ədəbi dilində dida
«zeniüa oka» sözü ilə
ifadə olunur. İnqloy dialektində isə
kakalay şəklində müşahidə
olunur. Bu, kakal sözünün gürcü
mənşəli olduğunu təsdiq
edir.
Nikart - «dimdik» <* ni-kart
«dimdik»> gürcü dilində,
ni(s) Kart, jban. Nikart-nikrat (GSKƏ, 148). Qeyd
etmək lazımdır ki, Axısqa türklərinin
dilində bu leksik substratın qədim
forması saxlanmışdır.
Bu leksik substrat * krt-wn-i «klevat»
- dimdikləmək sadə felindən
törəmişdir. * ni və * ni-kap «niqab»-«podborodok»
həmin kök əsasında formalaşmışdır.
«Nikap»-«üz» mənasında
bir sıra türk dillərində, o cümlədən
axısqalıların dilində işlənməkdədir.
Axısqalıların dilində
nikart sözünə - an şəkilçisini
artırmaqla sözün mənası da
dəyişir. «Nikartani»-«üz»
mənasında. «Nikartani töküləcax»
jarqonunun feli birləşməsinin tərkibində
də bu söz hazırda işlədilir.
Kocor «ləçək»
< gürcü dilində kocori «ləçək».
Forma və mənada heç
bir dəyişkənlik yoxdur.
Xeco «boyun ardı», gürcü
dilində keco. K > x dəyişkənliyi
bu formalarda özünü göstərir.
Məna cəhətdən heç bir
dəyişiklik görünmür.
Xurxi «boğaz» * <
xorx «boğaz», gürcü dilində:
xorxi «boğaz». * o>u əvəzetməsi
bu formalarda özünü göstərir.
Kiko «çinədan»,
«boğaz uru» < gürcü dilində
kikvi «çinədan». Məna dəyişkənliyi
bu formalarda müşahidə olunmasa da, hər
bir dilin daxili qayda-qanunlarına uyğun olaraq
sözün formasında interferensiya hadisəsi
baş vermişdir.
Maraqlıdır ki, bu dilin Artvin
şivəsində kıkı «boğaz
uru» forması ilə qarşılaşmaq
olur.
Puş «qarın» <
gürcü dilində paşvi (paswi) eyni
mənada.
Zirkol «şiş»,
«boğazın şişməsi»,
< zirkvali: gürcü dilində. Qeyd edilən
məna gürcü dilində zirqwali sözü
ilə də ifadə edilir. Bu formalar arasında
z>z və wa>o əvəzlənməsi
özünü göstərir.
Çercul «bağırsaq».
Bu məna gürcü dilində jeli forması
ilə ifadə olunur. Axısqalıların
dilində işlənən çercul
sözü gürcü dilindəki çeli
sözünün əsasında formalaşmışdır.
Burada türk dillərində müşahidə
olunan reduplikasiya, yəni qoşalaşma,
təkrarlanma əsas rol oynamışdır.
Jer-jyl-i (çox bağırsaq).
Ehtimal etmək olar ki, Axısqa
toponimi olan Qorqul da bu prinsip əsasında
yaranmışdır: gor-gor-i > gorguli.
Çip «göz zəifliyi»,
< gürcü dilində çirpli «göz
zəifliyi».
Çunçuxo «mədə»
(quşun mədəsi). Gürcü dilində
buna oxşar məna çinçaxvi leksik
vahidi ilə öz ifadəsini tapır.
Sulukun «hıçqırmaq»
< * slok «hıçqırmaq»;
gürcü dilində slokin, meqr sikin; çan:
sikin.
Beləliklə, biz tədqiqatda
axısqalıların dilində indi də
qalmış gürcü substratların
struktur-semantik inkişafı ilə tanış
olduq. Maraqlıdır ki, bu leksemlərin
əksəriyyəti insan və heyvanların
orqanları ilə bilavasitə əlaqəlidir.
Belə sözlər, həqiqətən
də, bu toplumun dilində çoxdur. Belə
leksik vahidlər müasir gürcü dilindən
keçmə deyil. Tədqiqatda göstərildiyi
kimi, bu sözlər - bədən üzvləri
adları hər iki xalqın birgə
heyvandarlıq, quşçuluq təsərrüfatında
çalışmaları, birgə ünsiyyət
prosesində tarixən belə leksemləri
mənisəmələri ilə bağlıdır.
Bunlar indiki dövrdə alınma sözlər
yox, leksik substratlar kimi başa düşülməli
və öyrənilməlidir. Fikrimizcə,
bu kimi substratlar gələcəkdə
türk-gürcü dil əlaqələrinin
hərtərəfli şəkildə
öyrənilməsi üçün böyük
əhəmiyyət daşıyacaq.
Fikrimizcə, həmin substratların hər
iki dildə izahlı lüğətini
yaratmaq türkologiya üçün də
faydalı ola bilər.
B) GÜRcÜ DİLİNDƏ
AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİLİNİN
ELEMENTLƏRİ
Gürcüstan Qafqaz sıra dağlarının
güneyində yerləşir. Türkiyə-Ermənistan
- Azərbaycan-Dağıstan - Kabartay-Arkazeli
və Qaradəniz arasında yerləşən
Gürcüstan coğrafi baxımdan, ta qədimdən
iki hissəyə ayrılaraq tanınır.
Doğu Gürcüstan və Sağ-Gürcüstan.
Ta qədimdən bu yerlərdə
türklər yerləşmiş və
uzun sürən hakimiyyətə sahib olmuşlar.
Türk dili bu ölkədə dərin
izlər buraxmışdır. Bir az tarixə
baxmamız gərəkdir. Tiflis və
Çıldır gölü arasında
və Xram çayı hövzəsində
yerləşə Tıryal/Tıryalet
bölgəsi kurqanlarında Saka (Skuth) atlı
köçərilərinə aid çoxlu
gümüşdən düzəldilmiş
əşyalar əldə olunmuşdur.
Tarixi mənbələr göstərir
ki, Saka adı ilə tanınan bu tayfalar
Kür çayı boyunca yuxarı hərəkət
edib (28000 ailə - 28 oymaq) Karteldə yerləşərək
farsları bu ölkədən qovdular və
Sarkinet (Sarkın yurdu) adlı şəhər
saldılar. Bu zaman həmin ərazilərdə
6 dildə (kartvelcə-gürcücə,
xəzərcə, asurca, yahudicə, yunanca,
ermənicə) danışırdılar.
Filipp oğlu Aleksandr m. e. 320-ci ildə Kartelə
gələndə Kür çayı
və onun qolları boylarında yəni,
«Sağ Gürcüstan» (Tərəkəmə-Gürcüstan
kəsiyində) yerləşmiş
qorxunc dərəcədə yabanı
tayfalardan sayılan Bun-türk (Bön) Saf-oğuzlar
kimi yalan və hiylə bilməyən
Türk və Qıpçaqlar ilə qarşılaşır.
Bunların qoruduqları istehkam: Göruh
boyunda və Şavşat quzeyindəki
Viran-şehir yerində yerləşən
Tukharis (Tukhari), (Xram çayı boyunda, qədimdən
Qartal yurdu mənasında «Orbet»
deyilən və Çenastan) ortasaylı
türklərin ölkədə Ocaqlı
Başkumandan xanədanı «Orbeliyan»ların
mərkəzi və «Üç-ok»
anlamına gələn), «Şam-Şvilde»
(«Kitabi-Dədə Qorqud» kitabındakı
«Şor» boyundan «Şamsoldın»
adlı xanədanın malikanəsi) və
Kür çayı ilə Xram çayı
qovuşuğundakı torpaq hasar («Kunan»)-Hunlar
adlı qalaları bu türklərin şiddətlə
müdafiə etdikləri «Kartlis-Skovreba»da
anladılır.
M. Brossetin fikrincə, qıpçaq
şəhəri Sarkinet üçün
«Türk orbeliyanlar yapısı»
və «Sam-Şvilde» //-Sami-solge
(Üs-Ok) istehkam mərkəzində oturan
Başkumandalar xanədanı içində,
haqlı olaraq «Orbelyanlar Gürcüstanda
yerləşən türklərdir»,
bir yurdları da (İmeretdə və
Kutayis) Arquetdə (Arqu yurdu) idi.
A. Zəki və V. Toğan
Türküstan tarixindən bəhs edən
əsərlərində yazırlar
ki, Sarkinet adını verən türk
tayfasının Orta Asiyada qalan qolunun torunları-nəvələri
bu gün «Sarık» və «Sarıq»
adları ilə qırğızlar
və təkə türkmənləri
arasında yaşamaqdadırlar. «Sarkın»
adı qıpçaq dillərində
«Sarıklar» deməkdir.
Azqur (Axısqa quzeyində qala,
Oğuzların «Yazqur»/ Yazır
boyundan). Arquet (Kutayisin güneyində bölgə,
«Arqu»lardan). Şoraqet (-Şor çayı,
Borçalıda Şor / Şor boyundan).
Xalxal (Kürün solunda, Şırak - Kızık
- düzü kəsimində Alban/Aran hökmdarlar
qışlağı). Xoni (Hun, Kutayis
elində). Xunan (Hunlar mənasında, Kür-Xram
qovuşuğunda torpaq hasarlı alınmaz
sayılan yer). Kankark (erməni dilində
- «Kankarlar» mənasında, gürcücə,
«Kanqarni» - Kanqarlar güclü qıpçaq
boylarındadır, Çıldır
gölü sahillərində sancaq adıdır).
Kasak (646-cı ildə islam fatehində
anılır, Kürün sağında
və Tiflis-Gəncə arasında). On-Oğuri
550-ci ildə Fars-Bizans müharibəsində,
Şərqi Gürcüstanda Fas/Riyon irmağı
boyunda qədim Çanar-Laz bölgəsində
yerləşən Türk uruğu adıyla,
təhrif olunmuş şəkildə
«Onur-Kurisi»də deyirlər). Sığnak
- Alazan çayının sağında
ölkə, mərkəz. Taşırık
(Taşırlar, mərkəzi Loru (Lore
şəhəri olan Borçalı kəsiyində,
Potolemeydə Tosaren). Tukhark (Tukharlar, «Kartlis
Skhovreba»da «Tukharisi» - Tukharlı,
Şavşat quzeyində qədim istehkam
qala, Batı Türküstanda Tokhar tayfasının
qolu var, Ağqoyunlulardan «Duharlı Yusif
bəy». «Kitabi-Dədə Qorqud»da
adı çəkilən və bu gün
Gürcüstan ərazisində qalan bölgələr
aşağıdakılardır: Ak-sıka
qalası (Akhıska); Başıaçuk;
Karaçuk; Kökcə-tağ; Tokuz-tümen;
Tumanın (Tumanlar qalası).
Gürcüstanda xalq arasında
yaşayan qədim oğuzlardan
qalma sözlər:
cildo - ödül, mükafat mənasında.
«KDQ»-da «culdu» şəklində.
Bani - yüksək, çatı, dam mənasında.
«KDQ»-da «Ban-ev» - yüksək
otaq. Qosani - ozan, saz şairi. Xel-Osani - usta,
mahir adam, kişi mənasında. Qosan -
sözündə sonralar «q» səsi
düşmüş, söz «osan-ozan»
şəklində sabitləşmişdir.
Gürcü dilinə keçən
türk sözləri. Belə sözlər
təkcə türk mənşəli
deyil, həmçinin ərəb, fars,
rum, yunan mənşəlidir. Gürcü
dilinə keçən bu cür sözlər
bəzi fonetik dəyişiklərə
uğramışdır.
Gürcü dili (bu dilə kartuli
də deyirlər - İ. K.) belə sözləri
qəbul edərkən M. Fahrettin Kırzıoğlunun
göstərdiyi kimi «səsli ilə
bitən adların və sözlərin
sonuna bir A və çoxluqla bir İ eklenerek
işlənir.
Məsələn:
A) (Türkçə sözlər:
adati (adət), almasi (almas/elmas taşi), amaqi
(yemək), arxi (arıq), bayraqi (bayraq), baği
(bağ-bağça), batmani (batman), bulbuli
(bülbül), qutani (kotan, pulluk), kabakhi (kabak,
nişangah), ocaki (hocak, aile), soloqa (solak), torula
(torul, toğrul, toydar kuşu), yalkani (yelgen),
yataqi (yatak), yerişi (yeriş, hucum).
B) Xüsusi adlar: Acara (Acar, qədim
eger əvəzinə), Kura (Kür çayı),
Batumi (Batum şəhəri), Korkuta (kişi
adlı-Korkut), Mamuka (kişi adı-Mamuk),
Tatari (Tatar), Turki (Türk).
V) Alınma sözlər. Gürcü
dilində işlənən belə
sözlərdə leksik vahidin ilk və
ya ikinci hecasının saiti düşür.
Məs.: Rakhsi (Araks, Aras), Rani (Aran), Rat (Arat
- qıpçaqlarda kişi adı), Şota
(Aşot, Aşut - kişi adı), çraki
(çırak, yağkandili), dram (dirhem,
direm), Ksani (Kasan-Kür çayının
bir qolu), Karçokh (Karaçuk - «KDQ»-da
«Karaçuk-Çoban»), Terqi (Terek
çayı) və s.
q) Gürcü dilində «f»
səsi olmadığı üçün
onun yerinə «p» və ya «v»
səslərindən biri işlənir.
Məs.: Pineti (Finet-Fin yurdu, Finlandiya), peranqi
(firengi, fireng kömleqi), Sapranqeti) Fireng eli,
ölkəsi, Fransa), alapi (alaf, heyvan yemi),
davtari (defter, hesap kitabı), dapi (def, tef çalğısı)
və s.
Gürcü dili şəkilçilərini
qəbul etmiş türk soyadları
Gürcüstanda XIX yüzilliyin
ortalarında türk bəy ailələrinin
soyadlarında gürcü dilinə məxsus
aşağıdakı morfoloji göstəricilər
işlənmişdir.
Şvili - oğlu.
Dze - fars dilində keçən
«zadə», ən çox bəy
ailələrində işlənmişdir.
İya və ya Türk dilində
nisbət bildirən - lı,
Eli -li, -lu, -lü şəkilçisi
mənasında.
Yani. Türk dillərindəki
gil/lər şəkilçilərinin
qarşılığı kimi işlənir.
Həmin şəkilçiləri
qəbul etmiş 44 bəy ailəsinin
soyadları M. Brossetin «Wakhuşt Çoğrafiya»sında
və «Tavadlar Listesi»nin sənədlərində
qeydə alınmışdır.
camakuryan (can - Bakuryan (Orbelyan qolu);
Yaralış-şvili. Dolenocis-şvili.
Barata-şvili (Orbelyan qolundan Barat-Eli bəyləri).
Solaqa-şvili. Arquta-şvili. Amilakhori. Xidir-Beqis-şvili.
cavaxis-şvili. Tumanis-şvili (Orbelyan qolu,
Amerikadakı Tarix professoru Prens Tumanov bunlardandır).
(A)Ratis-şvili. Tarxanis-şvili (Tarkhan oğlu).
Amir-Ecibi (Emir-hacib-saray naziri). Şalıka-şvili.
Şolaka-şvili. Turkistanis-şvili (Turkistanlı
oğlu). Korkana-şvili. Qarakani-dze. Karaqozis-şvili.
Tur(A) Manis-şvili. Urkmazas-şvili (Urkmez
oğlu). Tukhar-Eli. Tazis-şvili. Kadaqis-şvili
(Kadaklı-Yasaklı oğlu). Lala-dze (Lalazadə).
Tula-şvili. Çubini-şvili (Horasan-sakalı
«Bəhrəm-Çubin» nəslindəndir).
Tatis-şvili (Tat (Tatlı oğlu). Kobyakhi-dze
(Kobyakzadə). Ali-Beqis-şvili (Ali-Beqli oğlu).
Budukh-avuri. Şaka-şvili. Ali-Kula-şvili
(Şiə müsəlmanı olmuş
Ali-Kuli oğlu). Becanis-şvili (oymak Becanlı
oğlu). Alkahazis-şvili (Alkasın oğlu).
Çaşita-şvili (Çaşit-Devlet-casusu
oğlu). Çaçika-şvili. Kay (I)
Tmaza-şvili (Kayıtmaz oğlu). Kabak-şvili
(Kabak oğlu). Tarulis-şvili. Kar (A) Khana-şvili.
Kodala-şvili (Orta-Toroslardakı Bulqar-Karsak
oymağı «Kodallı» adı
ilə də tanınan Qıpçaq
oymağı qolundan «Kodal oğlu».
Uqana-dze (Uqanzadə). Ağa-şvili (Ağa
oğlu).
Gürcülər Axısqa
türklərinə məxsus olan sözləri
də aşağıdakı formalarda
işlətmişlər: Ayasi (ayaz, şafak
aydınlığı), Baği (bağ,
bağçe), Bağa (beğe, hayvan yemliqi),
Palakhi (palak, kıraç yerdə bitən
incə yarpaqlı ot), Baykuşi (baykuş),
Bayraqi (bayrak), Bokhça, Buqa, Bukhari, Burqi (burqu),
Burquli (bulqur), capa (çapa, emek), cari (çeri,
asker), ceyrani (ceyran, ceylan), cilağo (cidağu,
atın omuzbaşı), cildavo (çağatay-qıpçaq
şivələrində cilqava, bir soy
tilki), ciridi (cirid oyunu, atlı takım sporu,
İstanbul ağızlarında «cirit»),
cirid-Oba (ciritçilik, cirit oynama), cuca (cüce,
çox ufak gövdeli kişi), Çanari
(canar balığı), Çanqali (çengel,
yaba), Güli (gül), Dağ (dağma, damğa),
Dinçi (dinc, rahat, hüzurlu), Doşaki
(döşek), Dudquna (tutkun burunla danışan),
Duşaki (KDQ-da tuşak-at və insan ayağına
vurulan göstek), Qazli (qazil, yun-iplik), Qutani (kotan,
6-12 cift öküz və ya manda ilə çəkilən
ağır yerli pulluk), Xali (hali), Xav (tüq,
incə dəri), Xizani (göçkün),
Kada (kete, su katılmadan yoğurt və
ya süd ilə yoğrulan yufkalar yağlanaraq
yapılan və «iç» denilən
yağla umaclanmış kısmı
ilə çox dayanıqlı yolçu
çörəyi (yağ ketesi, tava ketesi,
paşa ketesi, şeker ketesi kimi növləri
var), Kalaki (kalak, şəhər) Qazax,
qırğızlarda da var. «KDQ»-da
Oğuz eli çifte başkendindən
«Ağça Kala» adı sonundakı
«k» səsi düşmüşdür),
Kağalki (kağıt, kuru, türkcə
- «Kakıt»), Keça (keçe,
fərt), Köpaki (köpək), Kaçaği
(qaçaq), Kaçaq-Oba (kaçaklık,
kazaklık), Kadağa (qıpçaqlarda-yasak),
Karaçi (karaçi, çox yağız,
esmer kimse), Karavuli (karağul, karavul), Karavi
(karaev, kıl-çadır), Karkumi (kakum-çöl
hayvanı), Koçaği (koçak, yigit),
Koçi (koç), Komrali (kumral), Korqani (korqan,
kurqan, tümsek və ya dikmetaş), Kuti
(kutu), Maraği (merek, yem və ot, saman anbarı),
Noxi (Şəki-Nuxa halvası), Nokari (monqol
dilində nökər, başqasının
işçisi və ya malını satan),
Oda (ev), Ocaxi (oçak, ailə), Tasma, Tati
(tetik, ət yeyən məməlilərin
en ayağı, pəncə), Tav (baş,
qıpçaq dillərində «tav»-dağ
mənasında, tepe (Eristav - Er başı),
Tavani (tavan (tavan), Teni (ten, islak, nemli), Tuçi
(tuç, tunc), tuniki (tənəkə),
Tusaqi (tutsaq, əsir), Tusaq-Oba (tutsaklık),
Urdo (ordu, qadilə), Yağunti (yakut taşi),
Yalkani (yelkən), Yataki (yatak), yonca (ot adı).
Geyim adlarında türklüyün
izləri: Çuxa, Vezneli (fişeklili),
Çepken, Arkalık, Kuşak, Serhadlık
(enli kayış kəmər), Sallama-Kemer
(incə və gümüşlü), Matara
(kayışdan bıçaq və başqa
əşyalar asılır), Şalvar,
Görüklü-Ziqva, Çizme (çarık),
Kabalak (papak), Xevsu (kaftan), Süslü corap,
Peştemal (önlük), Boncuk (mercan şüşeli),
cura (sədəfli saz), Abruşumi (ebrüşüm,
ipek, ipekli), Arxaluki (arkalık, kişilərin
geydiyi uzun cübbə), Atlasi (atlas, kumaş),
Bamba/Pamba (farsca - pambık, pam uklu), Bambazi
(pamuklu, kutnu), Başliği (başlık),
Boxça, Bur/U/Ka (bürük, bürüncek),
cibe (sep), ciğa (cığa, sorğuc),
Çanta, Çekme (ayaqqabı), Me-Çekme
(çekmeçi), Çoxa (çuka, kişi
çekmeçi), Çuli (çul, bərk
qumaşdan hazırlanmış geyim),
Dambaça/Tambaça (tabanca), Dolbandi (dölbend,
tülbend), Dukme/Tokma (düğme), Eleqi (yelek),
Qazli (qazil, corablıq yun ipliği), Xalati
(ərəbcə - «xilat», xalat,
kaftan), Xançali (Xançari-hançer),
Kaba (kaba, cübbe, kaftan), Kabalakhi (kabalak, iki
yandan başa sarıq kimi dolanan şal
- başlıq), Kamari (kemer), Kavuxi (kavuk),
Kondaxi (kundak, tüfek), Kürki (kürk), Me-Küke
(kürkçü), Kürk-Oba (kürkçülük),
Kürtaki (kürdek, qısaqollu qadın
kaftanı), Kuti (kutu, koynunda və ya kəmərdə-kuşakda
daşınır), Leçaki (leçek,
tüldən qadın başörtüyü),
Matara, Matraxi (matrak, kamçı), Mesti (mest,
mes), Pambuli (pamuklu), Papaxi (papak), Peranqi (firengi
gömlek, beyaz və dönmə yaxalı
gömlek), Partle (partal, paltar, kumaş), Me-Partle
(partalçı, kumaşçı, manifaturaçı),
Sima (Sirme-sırma, kaytan, ipekli şerit),
Şali (şal), Şalvari/Şarvali
(şalvar), Tasma, Tardzi (Terdzi-terzi), Yaraqi (yarağ,
kesici silah).
Çalğılarda və
oyunlarda türklüyün izləri: lek-uri
(lek/ilek/Lezgi oyunu), mezure (zurnaçı),
medole (davulçu), Vurmalı, Doli («tovıl»,
«davul») , Diplipito, «Daura» (Dayra,
daire), Zilli-def (tef), Çonquri (çonqür/çequr,
qopuz, bağlama saz), Çiyanuri (üç
telli kemençe).
Nəfəsli çalğı
alətləri: duduki (düdük), Mey/Meyi/-
meydan çalğısı, zurnadan kiçik
çalğı), Zazandari/Tulumi/- tulum/tulum-zurna,
Salamuri (endən altı, arxadan bir deşiyi
olan kaval), Zurna (kamışlı, kıskançalı
və tablalı türk zurnası), Ar-La
(türküsü), Horovel (xalq şarkısı),
Davluri/Davli/Dağlıuri (oyun adı),
Xorumi (oyun adı), Dağlıların
dansı (oyun adı), Davli oyunu, «Koroğlu»
oyunu (kılıç ve ya kama ile iki erkek
oyunu), «Kılıç-Kalkan»
oyunu, Şorani oyunu, Xançer-Barı oyunu,
Bıçak oyunu, Kazbek dansı, Qoça-Oba
(-koç oyunu, qoç döyüşdürülür),
Çida-Oba (-çida/karğı oyunu),
cirit-Oba (-çırıt oyunu), Genc Kızların
Ağır Dansı, Terekeme, «Karabağ»,
«camış Girdi Bağa», ceyrani,
Partsa (parça- qıpçaqlarda- barça-
bütün- birlikdə oynamaq), Khorum oyuni
(Dünya yansa, bir xorum otu yanmaz); Ağzını,
bir xorum ot tutmaz (tıkımaz)- deyimləri
də axısqalılarda geniş yayılıb.
Şavşat-Artvində yaşayan axısqalılar
deyirlər ki, «Xorum, bir çeşid
oyun» (xalq oyunudur).
Gürcülərdə «xorumi»
şəklində söylənməkdədir.
Yemək adları və onlarla
bağlı digər sözlər.
Yemək alınan yerlərin
adları: Bazar (pazar, çarşı),
Bostani (bostan), dukani (dükkan), Me-dukane (dükkançı),
Xabazi (ərəbcə-xabbaz - ekmekçi),
Xabaz-Oba (ekmekçilik), Kasapi (kasap), Purni (furun).
Qab-qacaq adları:
Badya (badiya, çanak), cami (cam,
ağzı geniş tas, su və şarap
içmeğe yarar), Çanaxi (çanak),
çanqali (çengel, yemek çatalı),
Kobi (küp), kalyani (kalyan, nargile), Kapkuri/kapkiri
(kefqir, kevqir), Pincani (fincan), Supça/supri (sofra),
Şuşa (şişe, şişe
kap), Tabaxi (tabak), Taxta, tapa (tava), Tasi (tas), Tepşi
(tepsi), tolça (tolça-dolça), Tulumi
(tulum, yağ, bal, pekmez, şarap kibi nesneler
için), Tuci (tuç/tunç, dökme demir
tençere), Tunqi (tünqü, şarap ve
su için ufak tulum, tavşan tulumu).
Yemək və içki adları:
Abi (hap), Badrican/Patricani (badıncan/patlican),
Banqi (bend, afyon, esrar), Birinci (pirinc), Bozbaşi
(bozbaş, pirinc- soğan və bibərli
haşlama), Burquli (bulqur), Burnuti (burunoti, enfiye),
cadi (çadi-mısır etmeqi/ekmeqi), Çıxitma
(çiklutma- çıkıtma- sirke, etli-
yumurtalı- sirkeli çorba), Dombaki (tömbeki,
nargile tütünü), Komi (kum darısı,
darı), Halva (helva), Xaşi (xaşil,
kotan xaşılı), Xinkali (xingel, bol
yoğurt və yağla bişirilən
«tatar böreqi»; etli-xingel- mantı-
bu da axısqalılarda sultani yeməklərdən
sayılır), Kada (kete), Kandi (kand, kelle-şeker),
karaki (kerek yağı) tereyağ) azərbaycanca
- kərəyağ, karapapaklar və dağıstanlılar
«kere/kereğ» deyirlər, Kava (kahve),
Me-Kava (kahveçi), Kavurma, lavaşi (lavaş,
incə və uzun ekmeqi). Ərzurumda «ecem-ekmeqi»
deyirlər. Muraba (mürebba, reçel), Plapi
(pilav), Şarbati (şerbet), Tarkhuni (tarxun-
güzel kokulu bostan otu), Taro (taru, darı),
Tutuni (tütün), Zaprani (za'feran).
Ölçü adları:
1. Ağırlıq ölçüləri:
Batmani (batman- 6 okka), Çağurdaği
(çekirdek, kuyumçu tartısı),
Drami (dirhəm), Kankari (qıpçaqlarda
«Kankar»ların adı ilə),
Miskhali (4 miskal), Nuki (nüqü), Oka (okka -
400 dirhəm), Tukhti (tukht- 3 yumurta);
2. Taxıl ölçüləri:
Çanakhi (çanak- yarım kod), Kharvari
(kharva/xalvar- 12, 5 kod), Kila (kile), Kodi (kod- buğdası
20, arpası 16 kq. Gəlir), Somari (somar- 16
kod), Tağari (tağar- 3 kod);
3. Sulu yemək ölçüləri:
koka (koqa/kova- 12 tünqü), Sitil/1/2 tünqü,
«Koroğlu» dastanında belə
bir cümlə var: «Koroğlu bir oturuşda
üç tünqü şarap içər,
bir qızarmış qoyun yeyirdi»);
4. Uzunluq ölçüləri:
Ağaçi (ağaç, fersax, 5000 m.
ə. yaxın yol ölçüsü.
«KDQ»-da belə bir ölçü
adından istifadə olunmuşdur), Andaza
(endazə, terzi, və kumaşçı
arşını), Arşuni (arşın-
67 santım);
5. Pul (para) ölçüləri:
Abazi (abbasi- 200 dinar- 20 köpük), Altuni (altın-
1 dinar, 5 altun- 1 pul), denqa (tenqe- 1 pul- 5 dinar),
min-altuni (bin- altın- 5 abazi (Abbasi- 1 altın),
Uz-Altuni (yüz altın- 100 dinar- 10 qəpik-
1 tanqiri (tanqir), Puli (pul- 5 dinar- 1 denqa- yarım
qəpik), Tumani (tümən- onbin- 10 bin
dinar- 20 altın ruble).
Bu və ya digər dil fakları
göstərir ki, Axısqa türklərinin
gürcülərlə kontaktları nəticəsində
gürcü dilinə türk dilindən
qeyd edilən sahələrlə bağlı
xeyli sözlər keçmişdir. Gürcü
dilində - məişətində
belə sözlər daha çox -i- və
-a- şəkilçilərini qəbul
edib işlənmişdir.
XÜLASƏ
Məqalədə Axısqa-
gürcü dil əlaqələri məsələsi
ön plana çəkilmişdir. Axısqalıların
dilində özünü göstərən
gürcü sübstratlarının (kuç-
mədə, tüç- dodaq, tün- beyin,
naxülə-öd, kud- quyruk, pexi- ayaq, tot-
ləpir və s.) struktur- semantik inkişafı
izlənilmişdir. Bu kimi substratlar gələcəkdə
türk- gürcü dil əlaqələrinin
hərtərəfli şəkildə
öyrənilməsi üçün böyük
əhəmiyyət daşıyacaq.
Həmin substartların izahlı lüğətini
yaratmaq türkoloji leksikoqrafiya üçün
faydalı ola bilər.
Məqalədə, həmçinin
Axısqa türklərinə məxsus
söz, ifadə və digər elementlərin
(qədim oğuzlardan, qıpçaqlardan
qalma sözlər) işlənmə səbəbləri,
türklüyün izlərinin geyim, oyun, çalğı
alətləri, qab- qacaq, yemək, içki,
ölçü və s. adlarda qaldığı
da tarixi mənbələrdən əldə
olunan zəngin faktlar əsasında aydınlaşdırılmışdır.
Gürcü dilində türk mənşəli
sözlər ən çox -i və - a
şəkilçilərini qəbul edərək
işlənmişdir.
AZƏRBAYCAN
NAĞILI İTALYAN
DİLİNDƏ
Nağıllar uşaq aləminə,
onun fikir və düşüncələrinə
olduqca yaxındır. Sehirli nağıllar
isə lap körpəlikdən uşaqları
fantastik aləmlə tanış edir,
onlarda həyatın romantikasını
duymaqda əsas bədii vasitəyə
çevrilir.
"Məlikməmməd"
Azərbaycan sehirli nağıllarının
tipik nümunəsidir. Burada qəhrəman
şərə qarşı mübarizəni
xeyirxah, sehirli qüvvələrin iştirakı
və köməyi ilə aparır...
Bu nağıl Azərbaycan
dilini çox böyük maraqla müəllimi,
filologiya elmləri doktoru, Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunun direktor müavini
Məsud Mahmudovdan öyrənmiş İtaliyalı
Barbara Profetanın da marağına səbəb
olmuş və ilk dəfə bu maraqlı
nağılı öz doğma dilinə
çevirmiş və kitabça şəklində
çapdan ("Turan", Bakı, 2001) buraxdırmışdır.
Tərcüməçi, hər
şeydən öncə, nağılın
məzmununu saxlamış, dəqiq tərcümə
etmiş,Azərbaycan nağıl dilinin
şeriyyətini bu prosesdə itirməmiş,
Qərb oxucusu üçün bir qədər
çətin qavranılan Şərq
məntiqini və düşüncə
tərzini saxlamışdır.
Beləliklə, İtalyan
oxucuları, xüsusən də balaca oxucular
onun üzünə açılmış
"Məlikməmməd" qapısından
Şərq əfsanəsinə bir əyləncə,
oyun kimi baxacaq, müstəqillik yoluna qədəm
qoymuş Azərbaycanın qədim və
zəngin mifologiyası ilə, nağıl
qəhrəmanlarının mifik hamiləri
ilə, sehirli aləmin müxtəlif mərhələləri
ilə, təbiətin qorxuc qüvvələri
ilə, zülmət və qaranlıq
dünyada yaşayan əjdahalarla, divlərlə,
xeyirxah, əfsanəvi quşlarla (Simurğ-
Zümrüd quşları ilə) digər
xeyirxah və qara qüvvələrlə
tanış olacaq,onu dərk edəcək,onlarda
vətənə, xalqa məhəbbət,
pisliyə, xəyanətə, qorxaqlığa
nifrət hissləri coşacaqdır.
