"Axısqa
toponimləri" əsəri
İsmayıl Kazımovun axısqalıların
dilinə həsr olunmuş ikinci kitabıdır.
Müəllif bu kitabda iki mühüm məsələni
- Axısqa toponimləri və Axısqa-gürcü
dil əlaqələri məsə-lə-lərini
ön plana çəkmişdir. Tədqiqatçı
axısqalıların yaşadığı
ərazi-lərin adlarını onların
etnolinqvistik yaddaşı kimi qiymətləndirir.
O göstərir ki, axısqalıların
toponimik sistemindəki bir çox coğrafi
adlar uzun tarixi təkamül yolu keçməklə
yanaşı, aid olduğu etnosun və
mövcud olduğu ərazinin, tarixən
bu yerlərdə baş vermiş ictimai
və siyasi hadisələrin bir sıra
spesifik cəhətlərini əks etdirmiş
və bunlar da toponimik vahidlərin formalaşmasına
müəyyən zəmin yaratmış-dır.
Müəllifin araşdırmaları
göstərir ki, Axısqa türklərinin
ən qədim toponimik vahidlərinin əksəriyyəti
etnik müxtəlifliyin mövcud oldu-ğu
bir şəraitdə, əsasən
də müxtəlif tayfa adları ilə
bağlı əmələ gəl-miş-dir.
Tədqiqaçı barsil, onoqur, abdal, sabir,
tubal, abar, bozal, hun, qul, kuyvar, çol, tolos,
sarı, çur, incə və s. tayfa
adları izlərinin Axıs-qa türklərinin
toponimik vahidlərində saxlanmasını
məhz həmin qa-nu-nauy-ğun prosesin
nəticəsi saymaqda haqlıdır.
İ.Kazımov axısqalıların
yaşadığı türk mənşəli
kənd adlarının (Adıgün,
Samqur, Kobıxevi, Kobaze, Qandza, Kuna, Tuq, çala,
Ba-zar-xana, çikil, Qorqul, Xançala, Qomar,
Kola, Kanqar, Azqur, Uran, Toloş, Bazaleti, Ude,
Onqar, Muqareti, Toba, Qobieti, Baladcur, İndcebla,
Oral və s.) yaranmasında oğuz və
qıpcaq tayfalarının aparı-cı
rol oynadığını dəqiq
faktlar əsasında müəyən
et-mişdir.
Fikrimizcə, təkcə Axısqanın
türkmənşəli etnotoponimləri,
söz-ün həqiqi mə'nasında
xüsusi bir tədqiqatın mövzusu ola
bilər.
Əsərin ikinci fəsli
Axısqa-gürcü dil əlaqələrinə
həsr edilmiş-dir. Müəllif axısqalıların
danışıq dilində özünü
göstərən gürcü subs-trat-la-rının
(kuç-mədə, tuç - dodaq, tün
- beyin, naxülə - öd, kud - quyruq, pexi
- ayaq, menz-omba, bud, turkmel - böyrək, tot
- ləpir, tət - pəncə, nikor
- ləkəli tük, kututo - göz qapağı
və s.) struktur-seman-tik inkişafını
izləmişdir. Tədqiqatçının
fikrincə, bu kimi subs-tratlar gələcəkdə
türk-gürcü dil əlaqələrinin
hərtərəfli şəkildə
öyrə-nil-məsi üçün böyük
əhəmiyyət daşıyacaq.
Həmin substratların izahlı lüğətini
də yaratmaq türkoloci dilçilik üçün
faydalı ola bilər. Müəllif həmçinin
gürcü dilində Axısqa türklərinə
məxsus söz, ifadə və digər
elementlərin (qədim oğuzlardan, qıpçaqlardan
qalma sözlər) işlənmə sə-bəb-lə-rini,
türklüyün izlərinin geyim, oyun, çalğı
alətləri, qab-qa-caq, yemək, içki,
ölçü və s. adlarda qaldığını
da tarixi mənbələrdən əl-də
etdiyi zəngin faktlar əsasında aydınlaşdırmışdır.
Gürcü dilində türk mənşəli
sözlər ən çox i və a şəkilçilərini
qəbul edərək işlən-miş-dir.
Kitabın həcmi nisbətən
az olsa da, elmi aparaturası zəngindir və
müəllifin tarixi mənbələrə
dərindən bələd olduğunu
göstərir.
Roza Eyvazova, filologiya elmləri
doktoru, Nəsimi adına Dil-çilik İnstitutu
Dil əlaqələri şö'bəsinin
müdiri.