Amepikalı publisist və ədəbiyyatçı Tom Reyss iki il Öncə Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinə səfər etmiş və jurnalist kimi ölkəmiz haqqında maraqlı yazılarıyla emekdaşı oldugu "Nyu-Tayms" qəzeti ilə "Nyu-Yurker" jurnalının sənifələrində çıxış etmişdir. Səfəri zamanı tanışlarından birinin ona təqdim etdiyi "Əli və Nino" pomanının ingiliscəyə tərcüməsi ilə tanış olmuş və milli ədəbiyyatımız - mədəniyyətimizə olan marağı birə-on aptmışdır. Əsər haqqındakı mübanisələrə baxmayaraq, Tom Reyss bu dəyərli pomanının müəllifi haqqında, dolayısı Azərbaycan ədəbiyyatı barədə araşdırmalar aparmaq, kitaba yazmaq həvəsinə düşüb və bu niyyətini gerçəkləşdirmək üçün yeniden Bakıya gəlib. Tom Reysslə görüşüb qəzetimiz uçun müsahibə aldıq.

-- Cənab Reyss, Azərbaycana xoş gelmisiniz.

-- Çox sağ olun.

-- Mümkünsə özünüz barədə mə'lumat vereydiniz.

-- Mən Harvard univepsitetinde oxumuş, tapix ve edebiyyat ixtisaslarına yiyələnmişəm. Ədəbiyyat sahəsində diplom alandan sonra üç il universitetdə dərs demişəm. Avropanın mədəni, ədəbi və tarixi irsi ilə bağlı tədqiqatlar aparmışam. Daha sonra Amepikada aparıcı mətbuat orqanı sayılan "Nyu-York" qəzeti redaksiyası ilə əməkdaşlıq etmişəm. Nyu-York şəhərinin aparıcı ədəbi-mədəni jurnallarından sayılan "Nyu-Yurker"in səhifələrində də tez-tez yazılarla çıxış edirəm.

-- Ölkəmizə səfərinizin əsas məqsədini bilmək olarmı?

-- Azərbaycana ikinci dəfə gəlişimin əsas məqsədi vaxtilə "Nyu-Yupkep" jupnalında çap etdiyim məqalənin davamı kimi yazmaq istədiyim yeni kitabım üçün ətraflı materiallar toplamaqdır. Jurnaldakı məqalənin əsas mövzusu "Əli və Nino" romanının maraqlı, mübahisəli və qeyri-adi taleyi ile bağlıdır. Əsərin bəzi sirlərini oxuculara, xüsusən də qərb ədəbiyyatsevərlərinə açmaq istəyirəm. Sirləpdən bəhs edəndə isə əsasən bu romanın müəllifilə bağlı mübahisələri nəzərde tutupam. Mənim yazacağım bu kitab bir çox ölkələrdə - Amerika Birləşmiş Ştatlarında, İngiltərədə, Avstriyada , İtaliyada və nəhayət, Almaniyada işıq üzü görəcək. № l-nazird bu ölkələrdə kitabın çapı üçün razılaşmalar var. Ola bilsin ki, gələcəkdə başqa ölkələrdə də bu kitab çap olunsun.

-- Maraqlıdır, görəsən, araşdıpmalarınız capn list maragından irəli gəlir, yoxsa ədəbiyyata olan sevginiz sizi bu işə həvəsləndirib.

-- Bu pomanı ilk dəfə ingilis dilində oxumuşam. Böyük çətinliklə pomanın uman dilində tərcüməsini Avstriyanın paytaxtı Vyana şəhərində -- köhnə bir kitab dükanında əldə edib oxudum. Bildiyime gope esep ilk defe lm n dilinde çıxıb. B kıy ilk gelişim z m nı bl kit bı mene teqdim etmiş t nışım bildipdi ki, "eli ve nino" pom nını oxlm ql azepb yc nı t nım q, nl m q ol p. Dogpld n d bl esep azepb yc nl t nış olm q uçun en gozel kit bl pd n bipidip. Sozun duzu, bl esepe qedep menim azepb yc n edebiyy tı ile t nışlıgım yox idi. Onl d qeyd edim ki, qepbde azepb yc nın zengin edebiyy tı n qqınd o qedep de me'llm t yoxdlp. Ve sozsuz ki, duny nın p pıcı dillepine çevpilmiş "eli ve nino" pom nı ile t nışlıqd n sonp qepb oxlclsl azepb yc n edebiyy tı ile b glı mueyyen tesevvupe m lik ol bilep. Çox d ml pın azepb yc n n qqınd ilk tesevvuplepi belke de bl eseple b şl yıp. Bl b xımd n nemin pom nın edebiyy t t pixinde misilsiz poll ve enemiyyeti v p. №ep n nsı bip olkeni digep lemle bipleşdipen, bip nov medeni koppu pollnl oyn y n kit bl p z- z p st gelmek mumkundup. Ele kit b ki, bip olkeni, bip diy pı duny y t nıtdıpsın. "eli ve nino" pom nı ele eseplepdendip. Bl pom n o qedep gucludup, onln m niyyeti o qedep zengindip ki, azepb yc nd n d n ollb-olm m sınd n, bl pesplblik nı t nıyıb, t nım m sınd n sılı olm d n, olke n qqınd , blp d y ş y n ins nl p b pede geniş me'llm t vepmeye q dip bip esepdip. Şexsen men esepi ilk defe oxly nl p nemişe deyipem ki, bl pom n sizi big ne qoy bilmez. Azepb yc n n qqınd me'llm tınız olm s bele, eseple t nışlıqd n sonp sizde bl olkeye çox boyuk m p q oy n c qdıp.

Sl lınızın ikinci nissesi n qqınd onl bildipim ki, men v xtile k demik s nede ç lışs m d , nemişe kutlevi oxlcll p unv nl n n p şdıpm l pl meşgll olm g se'y gostepmişem. O me'n d bl p şdıpm nın px sınd nem clpn list m p gı, nem de edebiyy tçı nevesi dlplp.

-- men bl sl lı ebes yepe vepmedim: bizim edebi lemde n l-n zıpd bl pom nın muellifi n qqınd bip neçe fikip movclddlp. Bip qisim y p dıcı şexs ve filoloci elmleple meşgll ol n limlep esepin muellifliyini espimizin evvellepinde y ş yıb-y p tmış, boyuk y zıçı, eyni z m nd ictim i x dim ol n ylsif vezip çemenzeminliye id ediplep. Digeplepi "eli ve nino" pom nını qlpb n seidin, bip b şq l pı ise leo nissenb lmln qelem menslll s yıpl p. M p qlıdıp, sizce, bele bip mub niselepe sebeb olmlş pom nı azepb yc n gepkeçliyini eks eden milli edebiyy t numlnesi kimi qebll etmek ne qedep duzgun ol p? Onl d qeyd etmek yepine duşep: ptıq on ildip ki, mub niselep d v m edip. Bl y xınl pd ise azepb yc n elmlep ak demiy sının niz mi dın edebiyy t institltl ile y zıçıl p bipliyinin bipge keçipdiklepi nuflzll topl ntıd esepin ylsif vezip çemenzeminliye idiyyeti n qqınd umlmi pe'ye gelinmişdip. Qon gımız bl fikiplepin n nsı ile p zıdıp?

-- №eç bipi ile... Bl fikiplepin neç bipine qeti ustunluk vepe bilmepem. № l-n zıpd es s meqsedim duny miqy sınd bl esep n qqınd ve onln muellifi b pede en geniş, muxtelif me'llm tl p topl m qdıp. Ol bilsin ki, y z c gım kit bın ç pın qedep mueyyen bip fikpe geleceyem. Amm es s meqsedim bl mesele b pede d n çox fikip topl m q, mul nize dinlemekdip. Anc q onl d qeyd edim ki, azepb yc nd n ken pd -- b şq olkelepde bl esep leo nissenb lmln qelem menslll nes b edilip. Yenldi menşeli olm sın b xm y p q, leo nissenb lm muelifliyini qebll edenlepin eksepiyyeti onl bip azepb yc nlı kimi qebll edip, plnen, me'neviyy t ve medeniyyetine gope, vetenini seven, onl depinden oypenen bip y p dıcı şexs kimi t nıyıpl p.

-- azepb yc nd bl ppoblemi p şdıp n n nsı mutexessisleple gopuşmusunuz ve blnd n sonp gopeceyiniz işlep b pede d nışm gınızı x niş edipik.

-- bl işle el qed p azepb yc n y zıçıl p bipliyine mup ciet etmişem. Bipliyin sedpi an p muellimle gopuşmuş, onln meslenetlepini dinleyenden sonp apif emp nogll ile sonbetleşmişem. Apif muellimin komekliyi ile bl mesele ile meşgll olmlş bip neçe mutexessisleple, o cumleden cen b tofiq №useynogll, cen b pen n xelilov, ylsif vezip çemenzeminlinin kiçik ogll cen b fikpet vezipovl gopuşub sonbet etmişem. Butun bl şexslepin bl meselede fikiplepi oxş pdıp: "eli ve nino" pom nının muellifi ylsif vezip çemenzeminlidip. L kin fepqli movqede dlp n mutexessislep de v p ki, onl pın sıp sınd cen b çepkez qlpb nlı ile cen b zeydlll ag yev de v p ve men onl pl gopuşmek niyyetindeyem. Ymlmiyyetle, azepb yc nd bl meseleye big ne olm y nl pın n mısı ile gopuşub sonbetleşmek istepdim ve onl pın fikiplepi menim uçun çox m p qlı ol pdı.

Muelliflikle b glı meseleden b şq , men eyni z m nd leo nissenb lm n qqınd geniş me'llm tl p topl m g , onl b kıy b gl y n tellepe fikip vepmeye ç lışıp m. Onln azepb yc nd doglllb boy -b ş ç tm sı, b kı ile b glılıgı ve y ş dıgı dovp n qqınd me'llm tl p d diqqet yetipeceyem. Yepi gelmişken, leo nissenb lmln (?) Ozu b pede çox ziddiyyetli qeydlepi v p. O qeydlepin neqiqete ne qedep lygln ollb olm m sını d deqiqleşdipmek menim uçun çox m p qlıdıp.

Sozsuz ki, menim gelişimin es s meqsedi "eli ve nino" pom nı ile b glı y z c gım kit b uçun m tepi ll p topl m q ols d , b şq bip niyyetim de v p: azepb yc nın t pixi ve n l-n zıpkı veziyyeti, medeniyyeti, edebiyy tı ile m p ql nm q, çoxs neli ney tının muxtelif tepeflepi ile depinden t nış olm qdıp. Fikpimice, oz meqsedlepime ç t c g m.

-- m p qlı sonbete gope çox s g olln. Veteninize q yıtdıqd n sonp amepik lı dostl p semimi s l ml pımızı ç tdıpm gı x niş edipik.