Cənubi Azərbaycan ərazisində
yaşayan xalqın dili əvvəllər
Atropatena dili, ərəb işğalından
sonra azəri dili adlan-dırılmışdır
(Bəzi alimlərin fikrinə görə,
”azəri” sözünün tarixi
çox qədimdir: ”Norveç xalqının
dahi oğlu Tur Heyerdal dünyayaya sübut
etdi ki, Şumer və Qobu-stan mədəniyyətləri
- eyni mədəniyyət-dir və e.ə.
VI-IV minilliklərdə - Şumerin çiçəkləndiyi
dövrdə Qafqazın şərqində,
indiki Azərbaycan ərazisində yaşayan
yerli xalq aserlər (yə”ni: azərlər)
adla-nıb”. Ə.Fərzəli
yenə yazır: “Mən “azəri”
yox, “azər”əm! Azər,
şumər, kəngər, ov-şar
(əfşar), sakər (ərsak - arsak),
xacər, qacar, qarcar, qarqar, jügər,macar,
hunər, hunqar, günər, alpər, tatar
(tatər), bayər (boyar), tavar (tavər-tavr)
və s. Bunlar da türk - azər oğuz
boylu qədim qəbilə birləşmələçrimizin
tavrixi soraqlarıdır.
İranlı - fars qardaşlarımızın
tə-ləffüzündə “Azər”
adını “Azəri” təkrarı
sıxışdırmışdır.”Azəri”
sözündəki “İ” yönlük,
tə”yinlik bildirən şəkilçidir.
Və “azəri” kəlməsi
məhz həmin “İ” şəkilçisi
ilə “azərbaycanlı”, “Azərbaycan
vətən-daşı” məzmununda
səslənir və bu mə”nada
soy-xalq adından sanki uza-qlaşmış
olur.
Deməli, biz “azəri”
yox, “azər”ik. Bu mə”nvdva
“azəri türkü” ifadəsi
də özünü doğrultmur. “Azəri
türkü” - hətta bir qədər
yanlış səslənir.” (Əjdər
Fərzəli Qorqud. Dədə Qorqud
sözü. (Üçüncü ki-tab), ”Maarif”
nəşriyyatı, Bakı, 1999, s.35).
Lakin “Atropatena” sözü uzun müddət
unudulmamışdır. Monqol bas-qınlarını
gözləri ilə görmüş Gəncəli
Kirakos “Ermənistan tarixi” əsərində
1241-ci il hadisələrindən bəhs
edərkən yazır: “Onlar (monqol
qoşunları -Q.K.) getdikcə farsların
bütün ölkəsini, Atrpatakanı,
Deyləmi dağıtdılar, qarşıların-da
bir maneə qalmasın deyə, hamısını
bir-bir yağma etdilər” (Qaynaq-lar,
89, 162) Görünür, ərəb işğalından
başlayaraq, “Atropatena dili”, ”azəri
dili” terminləri xeyli müddət
- bir neçə əsr paralel işlənmişdir.
Qaynaqlar göstərir ki, azəri
dili Azərbaycanın erkən türk əhalisinin
dili olmuş, fars dilindən və pəhləvi
ləhcə-lərindən fərqlənmişdir.
“Əsrimizin 20-ci illərinə kimi
və daha sonra tarixi ənənə azəri
məfhumunu azərbaycanlıların
adı ilə bağlamışdır”
(Azərb., tarixi, 94, 226)
Azəri dilini Azərbaycan türk
əhalisi-nin dili sayanlara (Lestrençin və
b.) etiraz etsə də, Ə.Kəsrəvi
ərəb işğalından baş-layaraq
Azərbaycanda işlənən dilin azəri
dili olduğunu təsdiq etmişdir: “Kəsrəviyə
görə, azərbaycanlılar islamiyyətin
birinci əsrin-dən türk dili yayılana
kimi azəri di-lində danışmışlar”
(Fazili, 84, 115) Ə.Kəsrəvi və
onun həmkarlarının fikrinə görə,
birinci minillikdə Azərbaycan ərazisində
yaşayan əhalinin dili farsların təsiri
ilə fars dilinə çevrilmiş və
farslaşdırılmışdır.
“Azəri dili” anlayışının
tarixinə düzgün varmadan onu fars dilinin
bir qolu hesab edən Ə.Kəsrəvi
nəzərə almamışdır
ki, Azərbaycan ərazisin-də e.ə.
III-I minilliklərdə və eramızın
I minil-liyində aborigen və gəlmə
türklər o qədər güclü
idi ki, onların dilini fars dili heç cür
assimilyasiyaya uğrada bilməzdi. Əksinə,
yerli türk dili Azərbaycan ərazisinə
axan yeni türklərlə daha intensiv qaynayıb-qo-vuşur
və bir çox istilaçıları
da türkləş-dirirdi. Ə.Kəsrəvi
azəri dili dediyi dilin mahiyyətində
başqa dili düşünsə də,
düz deyir, türk dili hətta Azərbaycana
köç-ürülən hakim ərəbləri
öz təsiri altına alır, onları
türkləşdirirdi və belə
bir şəraitdə türk dilinin farslaşdırılmasından
söhbət gedə bilməzdi. Ə.Kəsrəvi
yazırdı: ”Azər-bay-can--da üç
yüz ildən artıq hökmranlıq
etmiş olan ərəblər nəinki
bu ərazinin sa-kinlərinin dilini dəyişə
bilməmiş, əksinə, özləri
də dillərini itirib onlarla qarışmış-lar”
(Fazili, 84,116) Ərəblərin Azərbay-cana
ilk gəlişi, Əl-Bəlazurinin qeydinə
əsasən, Əşəsin vaxtında
olmuş, Azərbay-can əhalisi yenidən
ərəblərə qarşı
üsyan etdikdə Azərbaycana Kufədən
xeyli ərəb göndərilmişdir.
Sonra yenə Azərbaycana Kufə və
Bəsrədən, eyni zamanda Suriya-dan bir
sıra ərəb tayfaları köçürülmüş,
onlar Azərbaycan-da istədikləri qədər
torpaq sahəsi tutmuş və almışlar.
Lakin az sonra ərəblərin öz arasında
düşmənçilik yaranmış,
bu düşmənçilik smilahlı
toq-quşmma ilə nəticələnmiş,
yalnız Harün ər-Rəşidin
zamanında sabitlik yaranmış-dır.
Ərəb-lər sonralar öz ölkələri
ilə əla-qəni itirmiş, dillərini
unutmuş, türk dilini mənimsəmiş,
türk adətlərini öyrənmiş
və türkləşmişlər
(Buniətov, 65, 170-77).
Ə.Kəsrəvi fars şovinizminin
ən qatı təbliğatçısı
kimi deyirdi: “Bizim fikrimiz-cə, bundan sonra
dəmir yolunun İranın şəhərlərini
bir-birilə birləşdir-məsi, habe-lə
kəndlərdə məktəblərin
açılması, mət-bua-tın
kütləvi surətdə (kitab, məcmuə,
qəzetin) yayılması ilə əlaqədar
olaraq türk dilinin aradan çıxması
Azərbaycanda xüsusilə nəzərə
çarpacaqdır. Ola bilsin ki, bir-iki əsrdən
sonra bütün iranlılar üçün
bir dil olsun və türk, ərəb, kürd,
mazan-daran, gilan, sisan, simnan, bəxtiyar, lur,
şüştər və digər
ləhcələrin adlarından başqa
bir şey qalmasın” (Fazili. 84,120).
Heç şübhəsiz, bu, alim uzaqgörənliyi
deyildir və müəyyən dairələrə
xidmət üçün söylənmişdir.
Azərbaycan ərazisində son iki min il
ərzində türk dili getdikcə qol-qanad
atdığı kimi, bir sıra başqa
etnoslar (tatlar, talışlar, ləzgilər,
udinlər və b.) öz dillərini qoruyub
saxla-mışlar. Hind-Avropa mənşəli
tayfalar Azərbaycan ərazisinə türklərdən
çox-çox sonralar gəlmişlər:
”Əslin-də, Şind-Avropa dil ailəsinə
mənsub Ari mənşəli tayfalar
er.əv. II minillikdə cənubi-şərqi
Avropadan Orta Asiyaya gəlmişlər. E.ə.
1700-1500-ci illərdə onların bir hissəsi
- vedalar ayrılaraq Hindistana getmiş, in-diki
farsların, taciklərin, əfqan-ların,
Pa-mirdə irandilli kiçik xalqların,
kürdlərin, talışların,
tatların, kiləklərin və s. ulu
əcdadları isə Orta Asiyada və
Əfqanı-standa qalmışlar. E.ə.
birinci minil-liyin əvvəllərində
farsların, kürdlərin, talış-la-rın,
tatların, giləklərin və s. ari
adlanan əcdadları İran ərazisinə
gəlmişlər.” (Qeybullayev, 94,
39). Hind-İran dil qolu parçalandıq-dan
sonra İran qolu hazırkı İran
yaylasının mərkəzində
və cənubunda məskunlaşmış,
e.ə. I minilliyin ortalarında İran
ləhcələ-rində danışan
bir sıra etnoslar Azərbay-canın şərq
və qərb rayonlarına irəliləmiş,
burada fars ləhcəli etnosların əsasını
qoymuşlar. Azərbaycan ərazisində
qədim-dən heç İrandilli tayfalar
olmamış, bu cür tayfalar e.ə.
I minilliyin ortalarından gəl-miş-lər.
Bunu görkəmli tarixçi alim İ.Əliyev
də təsdiq edir: ”İnamla deyə
bilərik ki, əlimizdə elə bir
fakt yoxdur ki, midiyalı-ların gəlmə
ele-ment olduğunu sübut etsin. Lakin bunu deyə
bilərik ki, hər hansı bir İrandilli
tayfa Midiya ərazisinə gəlmişdir”.
(İst. Midii, 60,90) M.İsmayıl isə
heç bir mənbə əsası olmadan
midiyalıları gəlmə və
irandilli hesab edir: “...tamamilə ay-dındır
ki, İran-dilli midiyalılar bu torpaqlara hələ
eramızdan əvvəl IX yüzillikdə
Şərqdə qəsbkar kimi gəlmiş,
Ön Asiyanı ələ keçirmiş”lər
(M.İsmayıl, 97,75). Bu fikirlər heç
bir mənbə ilə təs-diq olunmur.
Müəllifin bu qənaəti ma-dayları
(midiyalıları) İrandilli hesab etmə-sindən
irəli gəlir, çünki, mə”lumdur
ki, İrandillilər həqiqətən
bu yerlərə gəlmə olmuşlar.
Parfiya dövründə, erkən
orta əsrlərdə də bir sıra
farsdilli tayfalar Azərbaycan ərazilərinə
köçürülmüşdür. Lakin
bunlar türkdilli əhali ilə müqayisədə
azlıq təşkil edirdilər. Ölkəmizin
ərazisindəki tatlar, talışlar,
kürdlər, lahıclar yenə də
iki min il əvvəlki yerlərində
yaşamaqdadırlar və yerlərini
çox nadir hallarda dəyişənlər
olmuşdur. Talış zonasından aşağılarda
Gilan və Mazandaran dilləri yayılmışdır
ki, bunlar da pəhləvi ləhcələrinindəndir.
İran-fars şovinizmindən fərqli
olaraq, Azərbaycan türkləri heç
bir etnosun dilini sıxışdırmır.
Heç farslar da istədiklərinə
nail ola bilməyəcəklər, çünki
bir xalqı nə qədər sıxsan,
o o qədər güc toplamağa çalışacaqdır.
Azlıq təşkil edib yeni gələn
etnosların dili o zaman yerli dil ilə tez
qovuşa bilər ki, onlar qohum dillər
ol-sunlar. Azərbaycanlıların qədim
dili olan azəri dilini pəhləvi dilinin
dialektlərindən sayan alimlər qəsdən
nəzərə almırlar ki, tarixin
üzərinə o qədər qalın
pərdə çək-mək olmaz.
“...Azərbay-canın bir sıra əl-lamə
alimlərinin təsdiqinə çalışdıqları
nəzəriyynin, yəni Azəri türklərinin
far-sdan dönməsi “ideyası”
Ulu Tarixin tə-kərlərinin altına
zorla soxuşdurulan paz-dır. Sürətlə
axıb gedən, şütüyən
Zaman qatarının polad təkərləri
altına paz qoy-mağa səy göstərmək,
özünü, öz hissiz, duzsuz, əndamsız
şəxsi varlığını
təhlü-kədə qoymaq deməkdir.
Yəni pazın əvə-zinə özün
düşə bilərsən u iti çarxların
al-tına, o andaca yaş yerin qalacağına
heç bir şübhə yoxdur”.(Tariyel
Vəli, 214)
“Azəri” sözü
türk dilində “az ərləri”
və ya “Azərbaycan” sözünün
qısa formasıdır (atro - od qoruyucusu).
Başqa bir fikrə görə, “Azərbaycan”
və “azəri” sözlərinin
əsasında asIaz adlı türk etnosu-nun
adı durur: “Aslar - qədim, çox
qədim, dilləri bizim dilimizin kökündə
dayanan soy olmuşlar”.(M.İsmayıl,97,93)
cənubi Azərbaycan əhalisinin
dilin-dən bəhs edən ərəbdilli
qaynaqlarda bu termin tez-tez xatırlanır.
Yaqut Həməvi (XII-XIII əsrlər)
göstərir ki, “onların (Azərbaycan
əhalisinin - Q.K.) dilini əl-azəriyə
adlandırırlar. Onu başqaları
anla-mır”. Yaqubi (IX əsr), Məsudi
(X əsr) və başqaları da “azəri
dili” haqqında məlu-mat vermişlər
(Azərb. tarixi, 94, 222-223). Onlar bu dilin türk
dili olduğunu qeyd etməsələr
də, onu fars dilindən fərq-ləndirmiş
və Azərbaycan ərazisində fars
dili ilə yanaşı əsas dil olduğunu
söy-ləmişlər. Çox zaman
İran asılılığında
olan ölkələrin hamısının
dilini fars dili adlan-dırmış və
yerli xalqın dili ilə rəsmi dövlət
dili kimi istifadə edilən fars dilini eyni-ləşdirmişlər.
Məsələn, Məsudi farslara tabe
olan Azərbaycan, Ərməniyə, Arran,
Beyləqan, Dərbənd, Rey, Təbəristan,
Əl-Maskat, Şabiran, curcan, Nisabur, Herat,
Mərv ölkə və vilayətlərinin
adını çəkərək
yazır:”Bütün bu ölkələr
vahid idarəyə, vahid hökmdara və
vahid dilə malikdir. Lakin onların dilləri
bir sıra fərqlərə baxmayaraq,
birdir, çünki yazdıqları hərflər
eynidir, hərflərin birləşməsi
də eynidir. Ancaq digər nisbətdə
götürəndə bunlar, məsələn,
(necə ki), pəhləvi (əl-fəhləviyə),
dəri (əl-dəriyə), azəri
(əl-azəriyə) və başqaları
fars dilindən fərqlənirdilər”
(Azərb. tarixi, 94, 224). Göründüyü
kimi, tarixçi bütün bu ərazilərdə
işlədilən əlifba ilə
dilləri ey-niləşdirmiş, dillər
arasındakı kəskin fərqlərə
ciddi diqqət yetirə bilməmiş,
onları bir-birinə yaxın saymışdır.
XI əsrin görkəmli Azərbaycan alimi
Xətib Tə-brizinin (1030-1108) öz müəllimi
Əbülüla Məərri ilə
məşhur söhbətində azəri
dili-nin “Azərbay-can əhalisinin dili”
kimi tə-qdim edilməsi “azəri”
dedikdə türk dili-nin nəzərdə
tutulduğuna heç bir şübhə
yeri qoymur. Söhbətin məzmunu belədir:
”Xatib Tebrizi rasskazıval, çto v Nemane
(qorode) v meçeti Maara ə sidel pered nim
(Abululoy) i çto-to emu çital iz kniq. On
(Xatib Tebrizi) skazal: “Ə dva qoda ostavalsə
pri nem. İz svoey stranı ə ni-koqo
ne videl. Vdruq uvidel odnoqo iz moix sosedey, vxodivşeqo
v meçetğ dlə soverşeniə
namaza (molitvı) i eqo uznal. Ot radosti u menə
vse izmenilosğ. Abu-lula mne skazal: “Çto
s toboö sluçilosğ?” Ə emu
otvetil, çto dva qoda, kak ə ni-koqo iz svoey
stranı ne vstreçal. Uvidel odnoqo soseda.
On mne skazal: “İdi, po-qovoris nim”.
Ə skazal: “Pustğ zakonçu urok”.
On skazal: “Vstanğ, ə tebə podo-jdu.”
Ə vstal i s nim (sosedom) dolqo po-ader-i-djide qovoril
i obo vsem, çto xotel, eqo rasspraşival. Ə
vernulsə i i sel pered nim (Abululoy). On skazal,
çto gto za əzık? Ə otvetil:
Gto əzık naseleniə Azerbaydjana. On
skazal (gtoqo) əzıka ə neznaö
i ne ponimaö. Odnako vesğ vaş razqovor
ə naizustğ vıuçil. Vsled za
tem on vesğ naş razqovor slovo v slovo po-vtoril.
Sosed moy oçenğ udivilsə i skazal,
kak on moq naizustğ vıuçitğ
im neponət-noe” [463,s.145-146] (Sumbatzade,
89, 129).
A.S.Sumbatzadə bu gözəl
mətni öz əsərində vermiş,
lakin N.Z.Hacıyevanın şübhələrini
nəzərə almamış, bir sıra
alimlərin təsiri ilə azəri dilinin
İran dil-lərindən biri olduğu
qənaətinə gəlmişdir.
Hətta XIII əsrin birinci rübünədək
yaşa-mış Yaqut Həməvinin
(1179-1229) yu-xarıda verdiyimiz fikri də
nəticə çı-xarmaq üçün
“əsas verməmiş”, azəri
dilinin birdən-birə türk-monqol təsiri
ilə izsiz yox olduğu qənaətinə
gəlmişdir. Ən xırda İrandilli
etnoslar bu günə qədər ya-şadığı
halda, “Azərbaycan əhalisinin dili”
olan azəri dili yox olub aradan çıxmış,
heç bir iz qoymamışdır. Bütün
axtarış və tədqiqatlarında
düzgün yol tutan Q.Qeybul-layevin “azəri
dilini müasir ta-lışların dili
saymaq olar” (AzTT 224) ifa-dəsi onun yaradıcılığı
üçün göy-dəndüşmədir.
O. azəri dilini irandilli bir tayfanın dili
hesab etdiyi üçün azəri dili-nin
cənubi Azərbaycan - Atropatena əra-zisində
geniş yayıldığını
söyləyən alimlə-rin - S.Y.Qasımova,
A.P.Novoseltsev və başqaların fikirləri
ilə razılaşmamışdır
(AzTT. 225).
Görünür, “azəri
dili” bir termin kimi, daha çrox ərəb
təhsillilərin dilinə məxsus
olmuş, ərəblər Azərbaycanda
öz möav-qeyini itirdikdən sonra “azəri”
sözü də işləkliyini zəiflətmişdir.
Biz bu qənaət-dəyik ki, bu söz
işləkliyini zəiflətsə
də, tamamilə unudulmamış və
bütün minil-liuk ərzində daim daim
Azərbaycan türk dilinin yığcam
ifadə vasitəsi kimi gərəkli
olmuşdur. XIII əsrdə elmi ədəbiyyatda
öz izini saxlamış, XIX əsor mənbələrində
də özünə yer tapmışdır.
Biz əminik ki, ortada qalan beş əsrlik
mənbələrdə bu söz iş-lənməmiş
olmaz. Lakin bu da bir faktdır kit, XIII əsrdən
sonra “türk dili” üstün mövqe
qazanmış, “azəri” sözünün
işlək-liyini məhdudlaşdırmışdır.
Mühüm bir problem kimi bu da maraqlıdır
ki, bütün türk xalqlarının
dili türk dili olduğu halda, nə üçün
“türk dili” ifadəsi yalnız
bizim dil üçün mühafizə olunmuşdur?
“Azəri” sözü
ərəb istilası dövründən
işlənməyə başlamışdır.
Ərəblər şimallı-cənublu
bütün ölkəni “Azərbaycan”
ad-landırdıqları kimi, dilimizi də
bu kökdən “-əl-azəriyə”
- azəri dili adlandırmışlar.
“Azərbaycan” sözü nədən
düzəlibsə, eti-moloji cəhətdən
bu sözün kökündə nə durursa,
“azəri” sözünün
kökündə də o durur. Bu söz
1300 ildir ki, işlənməkdə-dir.
Bəs necə olmuşdur ki, “türk
dili” ifa-dəsi bunu üstələmişdir?
Y.B.Yusifov Yaqut Həməvinin
(XII-XIII əsrlər) azəri dili haqqında
mə-lumatını xatırladıb
qeyd edir ki, bundan sonra “Azəri dili haqqında
qaynaqlarda daha məlumat verilmir.Bu dövrdə
(XII-XIII əsr) yəqtn ki, “azəri
dili” anlayışı “türk
dili” anlayışı ilə əvəz
olunur” (Azərb. tarixi, 94, 225-226). VII-XII
əsrlərin ictimai-siyasi vəziyyətini
nəzərə alaraq inamla ehtimal etmək
olar ki, “türk dili” XII ərin
məhsulu deyildi. VI əsrin ortalarında
- 550-ci ildə Bumın xaqan I Göytürk
dövlətini yaratmış və rəsmi
olaraq “türk” sözünü öz
dövlətinin adı kimi qəbul etmişdi:
dövlətləri türk döv-ləti,
dilləri türk dili kimi məşhur
idi. VI-VII əsrlərdə 80 il ömür
sürən bu dövlət sonralar öz
müstəqilliyini itirərək 630-680-ci
illər arasında 50 il Çin tabeliyində
olmuşlar. 681-ci ildə öz müstəqilliyini
əldə edib II Göytürk dövlətini
(681-744) yaratmışlar. Bu zaman Göytürk
dövləti öz ərazilərini daha
çox genişləndirmiş, ÜIII
əsrin ilk günlərində (701) şimaldan
Sasa-nilərin keçmiş sərhədlərinə
gəlib çıxmış-dılar.
Bu zaman Azərbaycan və Arran artıq
ərəblərin işğalı
altında idi. “cənubda qədimdən
Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (V11 əsrdə
Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda
Alban (Arran) adlanmış iki his-sənin
“Azərbaycan” adlanması tarixdə
vətəndaşlıq hüququna malikdir.
Ona görə ki, əvvələn, hələ
er.əv. 1 minillikdə öl-kənin hər
iki hissəsində çoxluğu təşkil
edən və ona görə aparıcı
rola malik olan türkmənşəli etnoslar
yaşayırdı. İkincisi, Atropatena
və Albaniya (Arranq) V1 əs-rdə İran
Sasanilər dövlətinin (Dərbənd
qala divarında V1 əsrə aild farsca
yazıda “Aturpatkan” adının
qeyd olunması göstə-rir ki, o vaxt Dərbəndə
qədərki ərazi Sa-sanilər dövlətinin
tərkibində Atropate-naya - Azərbaycana
məxsus idi), V11 əsrin ortalarından
Ərəb xilafətinin tərki-bində
bir inzibati vahidə daxil idi. Üçüncüsü,
indi Şimali Azərbaycanın Kürün
Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə
qədər olan hissəsindən cənubda
yerləşən ərazisi... tarixən
Maday (Midiya), V11 əsrdən sonra “Azərbaycan”
(daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud Azarbaycan) forma-sını
almış Aturpatkan dövlətinə
mənsub idi.” (Qeybullayev-94,7-8) “Türk
dili” anlamında “Azərbaycan
dili” ifadəsi X əsr müəllifləri
Əbu Reyhan Biruni və Xətib Təbrizi
tərəfindən işlədilmişdir.
X1 əsrin görkəmli filosofu Əbülhəsən
Bəh-mənyarın Babəki “azərbaycanlı”,
ərəbcə “əl-Azərbaycani”
adlandırdığı da məlum-dur
(Qeybullayev-94,8) Artıq bu dövrdə ərəblər
Azərbaycanı bütöv görür
və onun “qədimdən türk
yurdu” olduğunu bi-lirdilər. Bir tərəfdən
də yeni türk axınları davam etməkdə
idi. “Türk” adı başqa böyük
bir imperiyanın adı idi. Buna görə
də ərəblər təbii və
qanuni, məntiqi bir iş görmüş,
türkdilli Azərbaycan əhalisini azərilər,
əhalinin dilini “azəri dili”
adlan-dırmışlar. Dediyimiz kimi, bu,
son dərəcə təbii və məntiqi
idi. Lakin “azəri” sözünün
rəsmi işlənmə imkanları
türkdilli əhalinin öz dillərini
“türk dili” adlan-dırmasına
da mane olmamış, yuxarı dairələrdə
daha çox “azəri”, geniş
xalq arasında “türk dili” sabitləşmişdir.
Ma-hiyyət etibmrilə eyni olan bu ifadələrdən
biri (türk dili) geniş, o biri konkret olmuş-dur.
Ərəblər bir işğalçı
kimi zəiflədikcə “türk
dili” üstünlük qazanmışdır.
Təsadüfi deyil ki, böyük Nizami də
XII əsrdə “türkcə”
sözünü işlətmişdir:
Türkcəlik bizə vəfalı
olmağın sifəti (əlaməti)
deyil,
Türkəvara deyilmiş söz
bizə ldayiq deyil.
(“Leyli və Məcnun”,81,35)
Poema Şirvanşah Mənuçehr
oğlu Məlik Axsitanın şairə
müraciəti əsasında yazılmışdır.
Şah özü onu ərəbb-fars inci-ləri
ilə bəzəməyi məsləhət
görmüşdür. Məzyədilər
sülaləsindən olan Şirvanşahlar
ərəb nəslindən idilər
və X əsrdən fars dilinin aşiqi
olmaqla sarayda təmtəraqlı fars dilindən
istifadə edirdilər və Şirvan
dövlətinin sonuna qədər də
(XVI əsr) fars dilinə üstünlük
vermiş, türk dilinə həqarətlə
baxmışlar.
Xalq öz varlığını,
müstəqilliyini cana doyduğu işğallardan
qorumağa ça-lışdıqca
öz mədəniyyətini, maddi-mənəvi
özünəməxsusluqlarını
da qorumuşdur. Budur, Yaqut Həməvidən
70-80 il sonra Həmdullah Qəzvini fars dilində
yazdığı (“Nüzhətül-qülub”)
(“Ürəklərin əylənc-əsi”)
əsərində artıq “türk”
sözündən bol-bol istifadə edir:
“Xoy türk diyarı kimi tanınmışdır”.
“Təbrizlilər görkli bir kim-səni
cındır geyimdə gördükdə
öz türk di-lində məsəl çəkirlər:
“Hüluki üzümü yırtıq
səbətdə durmaz...” “Burada
ya-şayan xalqın üzünün rəngi
ağdır, türk dil-lidir və çoxu
hənəfi təriqətindəndir.”
(Qaynaqlar, 89, 169---170). Bu dövrdə artıq
qonşu Anado-luda Osmanlı dövləti
(1299-1924) yaran-mışdı və dilləri
rəsmi olaraq “Osmanlı dili”
adlanırdı. Xəzərin cənub-şərqində
və şərqində isə hər
bir türk dili-nin adı vardı və
ona görə də azərilərin
öz dillərini “türk dili”
adlandırmaları üçün heç
bir rəqabət və təhlükə
yox idi. ”Azəri” sözü az-az
olsa da, tam unudul-ma-mışdı. Azərbaycan
dilini ilk dəfə rəs-mi dövlət
dili elan edən Şah İsmayıl təbii
olaraq “türk dili”nə üstünlük
verir. Şah İsmayıl ölkənin
- Azərbaycanın həqiqi müstəqilliyinə
çalışmış, ona görə
də Anadolu türkləri ilə qarışmamaq,
müstə-qil Azəçrbaycanın
müstəqilliyini əbədi etmək
üçün osmanlıların sünni
məzhəbi müqabilində şiəliyi
genişləndirməklə ya-naşı,
dövlət dilini və onun adını
da bey-nəlxalq aləmə tam fərqli
şəkildə çatdırır
və bu hal “azəri dili” ifadəsinin
daha çox məhdudlaşmasına səbəb
olur. Eyni an-layış haqqında iki termindən
“türk dili”nin üstünlük
qazanmasında həqiqətən Şah
İsmayılın xidməti vardır.
Lakin bun-dan istifadə edən İranpərəstlər
xalqı və bütün elm, bilik sahiblərini
aldatmağa ça-lışmış,
azəri dilinin guya İran dilləri qrupuna
daxil olan bir dil olduğunu və həmin
dilin zorla Şah İsmayıl tərəfindən
məhv edildiyini, yerinə türk dilinin
qoy-ulduğunu isbat etməyə çalışmışlar.
Amma Şah İsmayılın canını
“qurtaranlar”, bu prosesi - türk dilinin
fars azəri dilini hələ X1Ü əsrdə
məhv etdiyini, yalnız sıxışdı-rılıb
Ərdəbildə qaldığını
iddia edənlər də var. (S.Ö.Kasmumova.
Azer-bay--can v III-VII vv. Baku, 1992, s. 46) Bunlar son
dərəcə məntiqsiz və əfsanə-vidir.
“Guya Şah İsmayılın Osmanlı
sultanları ilə bir-iki yazışmasından
başqa, qalan bütün dövlət işləri
farsca aparılmış; azərbaycanlılar
Şah İsmayıla kimi və hətta
ondan sonra XVII yüzilliyə kimi, kökcə
İran mənşəli olan azəri
dilində danışmış; Şah
İsmayıl isə güc işlədərək
bu dili azərbaycanlılara yabançı
olan “türk dili” ilə əvəz
etmişdir. Halbuki böyük alman alimi Adam
Olearinin bu kitabda verilən yazısı
(nömrə 52) 1630-cu illərdə, hətta
Səfəvilərin paytaxtı İran
şə-həri İsfahana köçürdükləri
çağda, əcnəbi elçilərin
qəbulunda, sarayda Azərbaycan dilinin işləndiyini
göstərir. Fransız səyyahı
Jan Batist Tavernye də yazır: ”Saray
adamlarının dili türk dilidir”.
(Qaynaqlar,89,185) Bundan 20 il sonra başqa bir alman
aliminin Engelbert Kempferin sözlərini isə
bir qədər əvvəl xatırlatmışıq.
Azəri dilinin İran dil qşrupuna
aid olması barədə iddialar xalis əfsanədir.
Bir anlığa düşünək
ki, bu iddialar (Azərbaycan əhalisinin dilinin
azəri adla-nan İran köklü dil olması)
doğrudur və ölkə əhalisinin
dili fars dilindən fərqli (iddiaçıların
fikrinə görə, talış dilinə
ya-xın) bir dil imiş. cəmi 37-38 il
ömür sürmüş Şah İsmayıl
bu dili necə dəyişib türk dilinə
çevirdi? Şah İsmayıldan 200
il əvvəl Həmdullah Qəzvini Təbriz,
Xoy kimi iri şəhərlərpin, paytaxt
şəhərinin əhalisinin türkdilli
olduğunu qeyd edirsə, bəs “İran
köklü” azəri dilində kim
danı-şırmış?
Yaqut Həməvi ərəb
idi və çox olsa, fars dilini də bilərmiş.
Görünür, türk di-lini bilmirmiş.
Onun, “Onlar azəri dilində danışırlar,
bu dili başqaları anlamır” de-məsi
bir çoxlarını bu qənaətə
gətirir ki, Azərbaycanın əhalisi
elə bir spesifik İran dilində danışırmışlar
ki, onların dilini başqaları anlamırmış.
Onun bitr çox hal-larda düzgün olmayan,
təqribi mülahizə-ləri İranistlərə
qol-qanad vermişdir. Ya-qut Həməvi
çox zaman öz məlumatlarını
gözü ilə gördükləri əsasında
deyil, “Əl-İstəxrinin deməsinə
görə”, “söyləyirlər
ki”, ”Mənim inandığım
tacirlərdəçn biri mənə
danışırdı ki”, “Mən
düşünürəm ki”, “Azərbaycanda
mən Bərdədə yaşamış
adamlar ilə görüşmüş
və onları şəhər haqqında
sorğuya tutmuşam, onların de-məsinə
görə” kimi əsaslar üzərində
qurmuşdur. Onun dillər haqqında mə”lumatında
da bu cür qeyri-müəyyən-lik müşahidə
olunur: “O (Bab-əl Əbvab - Dərbənd)
bir çox düşmən və müxtəlif
dillərdə danışan xalqlar əhatəsindədir”.
“Deyirlər ki, Bab-əl Əbvabdan
o yana uzanan dağlarda 70-dən çox xalq
yaşayır, bunların hər biri ayrıca
öz dilində danışır və
bu dili qonşular başa düşmür”
& (Qaynaqlar, 89-167) Dərbənddən
yu-xarıda Qafqaz dilli xalqlar idi ki, onlar daim
bir-birini başa düşüblər.
Qafqazdil-lilər-dən başqa, ikinci böyük
dil qrupu hunlar, xəzərlər və
ümu-mən türklər idi. Yaqut Həməvi
azəri dili haqqında “bu dili başqaları
anlamır” de-mək-lə çox
asanlıqla fars şovinizminin təb-liğat-çıla-rına
“əsas” vermişdir.
Yuxarıda - Şah İsmayıl
ilə bağlı si-tatda bir fikir doğrudur:
“azərbay-canlılar Şah İsmayıla
kimi və hətta ondan sonra XVII yüzilliyə
kimi... azəri dilində da-nışmış”lar.
Yəni bunu belə başa düşmək
lazım deyil ki, XVII əsrədək
azərbaycan-lılar türk dilində
deyil, fars ləhcələrindən birində
danışmışlar. Həmin fikri
bu cür anlamaq lazımdır ki, “türk
dili” ilə yanaşı, hətta
XVII əsrədək “türk dili”
mənasında “azəri dili”
ifadəsi də işlənmişdir.
Bu, tam doğru fikirdir.
XV əsrdən başlayaraq
Osmanla im-periyası zəifləməyə,
Osmanlı dövləti tut-duğu əraziləri
itirməyə başlamışdır.
Nə-hayət, tədricən türklərin
(osmanlı türklə-rinin) hakimiyyət
dairəsi Anadoluya sığış-mış-dır.
“Osmanlı imperiyası”, “Bö-yük
Osmanlı dövləti” kimi ifadələor
də öz əhəmiyyətini itirmişdir.
Belə bir vax-tda yalnız öz əzəli
yurdları ilə kifayət-lənməli
olan Osmanlı türklərinə “Anado-lu
türkləri” də deyilmişdir.
Ona görə də XIX əsrin sonları,
XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan və Anadolu türklərini
fərqləndirmək üçün
yenidən “azəri” sözünə
ehtiyac artmışdır. Və bu zaman-dan
“azəri” sözü daha çox
işlənməyə başlamışdır.
Beləliklə, ərəb işğalından
(VII əsr) bu günə qədər
“azəri dili” hə-qiqi mənada
“türk dili”nin sinonimi kimi işlənmişdir
və bir linqvistik termin kimi, “azəri”
sözü yüksəliş (VII-XIII əsrlər),
tənəzzül (XIII-XIX əsrlər),
yeni yüksəliş (keçən əsrin
sonlarınndan XX əsrin 70-ci illərinə
kimi - aradakı repressiya çıxıl-maqla)
və yeni tənəzzül (70-90-cı
illər) mərhələləri keçirmişdir.
Əgər Hinjd-Avropa monopolizmi, Ə.Kəsrəvi
kimi-lərin fars şovinizmi, bizim bir sıra
görkəmli alimlərin və rus tarixçilərinin
tarixi saxtalaşdıran iddiaları olmasa
idi, XX əsrdə “azəri dili”
uğurlu bir termin kimi öz yerini tuta bilər
və ixtilaflara bə-hanə qalmazdı.
Tam təsəvvür yaratmaq
üçün Q.Qeybullayevin azəri dili
haqqında fik-rini bura köçürürəm:
“Atropatenada ümumxalq dili Manna və
Midiya dövründə əsası qoyulmuş
özül üzərində təşəkkül
tapmışdı və X əsrdən
artıq “Azərbaycan dili” alanırdı.
Çünki əgər biz Atropaten xalqının
mövcud olduğunu qəbul ediriksə
(xoşbəxtlikdən əksər
təd-qiqatçılar bunu danmırlar),
onda bu xalqın ümumxalq danışıq
dili də olmalı idi.Deməli, “azəri”
sözünün Azərbaycan türk etnosu
və Azərbaycan türk dili an-layışları
ilə heç bir əlaqəsi yoxdur,
yalnız Azərbaycanda yaşadıqlarına
görə həm irandillilərə,
həm türkdillilərə şamil
edilə bilən addır. “Azəri
türkcəsi” anlayışı
da məhz “Azərbaycan türk dili”
mənasında-dır.
Bəs atropatenalıların
dili necə adla-nıb? Bunun üçün
iki qiymətli məlumat var. Əl-Biruninin
(973-1048) “Azər-bay-can dili” və
Xətib Təbrizinin (1012-1088) “Azərbaycan
dili” ifadələri göstərir
ki, “Azərbaycan dili” dedikdə
V11 əsrə qə-dərki dövrə
aid etsək, “Atropatena (ölkə-sinin)
dili” mənasındadır. Deməli,
“azərilər”, “Azəri
dili” anlayışları ilə
“azərbaycanlılar” və
“Azərbaycan dili” anlayışları
eyni deyil. Azəri dili Atropate-nada irandilli əhalinin
dili, Azərbaycan dili isə burada yaşayan
və çoxluğu təşkil edən
türk mənşəli əhalinin dili
idi” (AzTT 226). Çox mühüm bir səhvə
yol verməsinə baxmayaraq, məsələnin
ma-hiy--yətinə heç kim bu qədər
yaxınlaşa bilməyib. İrandilli
azəri tayfası haqqında kim məlumat
verib? Bu tayfa nə qədər güclü
bir tayfa olub ki, bütün Atropatena ərazisində
öz adını gəzdirə bilib?
Asər tayfası olduğunu və Asiya
adının onun adından yarandığı
barədə fikirlər var. (M.İsmayılov,s.3)
Lakin Azərbaycanda azəri sözü tayfa
adından əmələ gəlməyib.
Ərəblər Adərbayqan sözünü
tədricən Azər-baycan şəklinə
saldıqları kimi, Azər-baycan sözünün
ixtisarı əsasında azəri sözünü
də yaratmışlar. Azərbaycanlılar
dedikdə türk, iran və qafqazmənşəli
bütün etnoslar əhatə olunduğu
kimi, azə-rilər dedikdə də həmin
etnoslar əhatə olunmuşdur. Lakin həm
Azərbaycan dili, həm də azəri
dili dedikdə çoxluğun dili, türk
mənşəli xalqın dili nəzərdə
tutul-muşdur.Azərilər sözü
Azərbaycan ərazi-sində yaşayan
bütün etnosları əhatə et-mişdir,
lakin azəri dili türk xalqının
dilini.Odur ki dəqiqləşdirmək
üçün bə-zən azəri
türklərinin dili ifadəsi işlədil-mişdir.
Görünür, bu çoxmənalılığı
aradan qaldırmaq üçün Şah
İsmayıl azəri dili is-tilahını
sıxışdırmağa çalışmışdır.Bütün
bunlar göstərir ki, azəri dili ifadəsinin
Azərbaycan adından doğmuşdur,
ona görə də türk etnosu və
Azərbaycan türk dili ilə bilavasitə
bağlıdır. Azərilər və
azərbaycanlılar anlayışları
tam ekviva-lentdir. Azəri sözünün
Azərbaycan sözü-ndən törədiyini
nəzərə aldıqda həm azəri
dili, həm də Azərbaycan dili ifadələri
yayğın ifadələrdir. Lakin Azərbaycanın
bütöv-lükdə bütövlükdə
türkdilliliyini, yəni aparıcı
etnosların türk, milli dilin türk dili
olduğunu nəzərə aldıqda
“türk dili” ifadəsinə ekvivalent
kimi “azəri dili” ifadəsi dəqiq
və uğurlu termindir.
“Azəri” sözü
bizim dilimizi bütöv-lüdə (şimallı-cənublu)
adlandıra bilən ən uğurlu sözdür.
Azərbaycan türklərinə daim “azəri
türkləri” demişlər və
bu ifadə Azərbaycan xalqını
həm Anadolu türklərindən, həm
də şərq türklərindən
fərqləndirmişdir. Hələ
Nəsrəddin şah dö-vründə
İranda buraxılmış “Name-i
Da-neşvaran” adlı kollekttiv əsərdə
cənubi Azərbaycan əhalisinin dili “azəri
dili” adlandırılmış və
aydın olmaq üçün izah edilmişdir:
“azəri dili”, yəni “zəban-i
turkan” (türk dili). Qərbin görkəmli
şərqşünas alimləri və
o cümlədən ingilis şərqşünası
Q.A.Stranqe də bu cür nə-zərdə
tutmuş, “azəri” sözünü
“Azərbaycanın qədim türk
dili” adlan-dırmışlar (İ.E.,61,118).
Əslən azəri türklərindən
olan caha-ngir Zeynaloğlunun 1924-cü ildə
İstam-bulda çap etdirdiyi “Müxtəsər
Azərbaycan tarixi” əsərində
oxuyuruq: “Hər yerdə olduğu
kimi, burada da (Azərbaycanda - Q.K.) azlıq
çoxluğa tabe olaraq, qədim əhalidən
tat, talış, ləzgi və sonradan
gələn ərəb, kürd kimi millətlər
yerli türklər ilə qarışıb
birləşmiş-lərdir və beyləcə
yeni bir türk xalqı, yeni azəri türkləri
vücudə gəlmişdir... Gözəllik
və sadəliyi sayəsində bütün
Qafqaz və Ru-siyada, hətta İran və
bütün Asiyada işlə-nən beynəlmiləl
bir dil halını da almışdır”
(Zeynaloğlu, 92, 12).
6O-cı illərdə “azəri
dili” termini ge-niş işlənməkdə
idi və “Azərbaycan dili”,”türk
dili” ifadələrinə nisbətən
daha uğurlu və təbii idi. Lakin Azərbaycan
türklərinə və ümumən
türklərə daim qeyri-səmimi müna-sibət
bəsləyən, tari-xin gedişində
mü-tə-rəq-qi prosesləri daim hin-davropalıların
xidməti kimi qələmə verməyə
çalışa.