Mövzunun aktuallığı.
90-cı illərdə, yəni SSRİ
dağılandan sonra BMT çərçivəsində
azsaylı və dəfələrlə
deportasiyalara məruz qalmış türk
xalqlarının siyasi və etnik tarixinin,
mədəniyyəti və folklorunun, həmçinin
dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə
xüsusi diqqət yetirilmişdir.
Axısqa türkləri
də iki dəfə deportasiya olunmuş
kiçik xalqlardandır; hələ də
öz əzəli topraqlarına qayıda
bilməmişlər. Onların qat-qat çox
olan problemlərinin bütün mürəkkəb
kompleksini öyrənib dərk etmək üçün
həmin toplumun dilinin indiki vəziyyətini
də dərindən təhlil edib öyrənmək
lazım gəlir. Təəssüf ki,
keçən dövr ərzində bu sahədə
əsaslı tədqiqatlar aparılmamış,
bu xalqa və onun dilinə maraq göstərilməmişdir.
Sovet dövründə
axısqalıların dilinin araşdırılmasına
imkan və şərait yaradılmamış,
həmin mövzu bir növ yasaq olmuşdur.
Yalnız 1989-cu ildə Özbəkistanın
Fərqanə vilayətində qanlı
toqquşmadan sonra Axısqa türklərinin
varlığı yada düşmüşdür.
Biz bu dissertasiya işi
ilə Axısqa türklərinin dil xüsusiyyətlərinin
kompleks şəkildə öyrənilməsinə
ilk addım atmış oluruq.
Bu gün Axısqa türkləri
öz tarixi torpaqlarında yaşayan və
siyasi təşəkkülü olan bir xalq
deyildir. Axısqa türkləri kimi tanınan
həmin xalqın bu gün öz əzəli
bölgəsində, demək olar ki, heç
bir təmsilçisi yoxdur. Axısqadan Orta
Asiyaya sürgün edildikdən sonra mədəniyyət,
dil və siyasi yöndən bir azlıq təşkil
edərək, təbii ki, tamamən məchul
və unudulmuş bir vəziyyətə
düşmüşlər.
Müxtəlif ərazilərdə
məskunlaşmasına, müxtəlif
sistemli dillərin əhatə və təsiri
altında olmasına baxmayaraq, bu xalqın
dili milli və orijinal xüsusiyyətlərini
qorumuş, uzun bir mübarizə yolu keçərək
başqa dillərin assimilyativ təsirindən
özünü xilas edə bilmişdir. Əksəriyyət
etibarilə öz varlığını
qorumaqla bəzi yad dillərin təsirlərinə
də məruz qalmışdır.
Axısqa türkləri
lap qədim dövrlərdən başqa
dillərinin əhatəsinə düşsə
də, tarixən əldə etdiyi orijinal
milli keyfiyyətləri dilin bütün səviyyələrində
qoruyub saxlamışdır. Həmin xüsusiyyətlərin
aşkara çıxarılıb elmi şəkildə
öyrənilməsi və bu dilin ilk qrammatikasının
yazılması axısqalıların
həyatında tarixi hadisə hesab oluna bilər.
Mövzunun aktuallığını
şərtləndirən digər başlıca
xüsusiyyətlər bunlardır: Dəfələrlə
köçürmələrə məruz
qalmış kiçik bir xalqın üzləşdiyi
çətinlikləri, yad mühitdə,
müxtəlif dillərin əhatəsində
istifadə olunan dilin inkişafdan geri qalma
səbəblərini, ana dilinə ögey
münasibəti aydınlaşdırmaq,
xalqın və onun dilinin mənşəyini
öyrənmək, etnik tarixini dövrləşdirmək,
axısqalıların tarixi təşəkkülündə
aborigen və gəlmə türklərin
rolunu müəyyənləşdirmək,
etnik müxtəlifliyin mövcud olduğu
bir şəraitdə müxtəlif türk
tayfa izlərinin Axısqa toponimlərində
qorunub saxlanması qanunauyğunluqlarını
müəyyən etmək, Türkiyə
türkcəsi, Azərbaycan dili ilə axısqalıların
dili arasındakı oxşar və fərqli
cəhətləri dəqiqləşdirmək,
müxtəlif dil hadisələrinin spesifikliyini
ortaya çıxarmaq, onomastikanın tipikliyi
və onun dəyişdirilməsinə
təsir edən faktorları qeyd etmək
və bunu məkrli və məqsədyönlü
siyasətin nəticəsi kimi açıqlamaq
(soykökdə gürcü və qazax elementləri,
kənd adlarının zorla gürcüləşdirilməsi
və s.) danışıq dilində
özünü göstərən gürcü
substratlarını, həmçinin gürcü
dilində axısqalılara məxsus dil
vahidlərinin işlənmə səbəblərini
göstərmək zərurəti sözügedən
mövzunun nə qədər aktual olduğunu
şərtləndirən mühüm cəhətlərdəndir.
Axısqalıların
dilinin səs sistemi, lüğət tərkibi
və qrammatik quruluşunun geniş və
aydın mənzərəsini, özünəməxsus
əlamətlərini araşdırıb
üzə çıxarmaq, qədim praforma
və derivatları müəyyən etmək,
asemantik və «artıq» elementlərin
varlığını göstərmək,
dildə analitikliyin üstünlüyünü
müəyyənləşdirmək,
sintaktik quruluşda özünü göstərən
nisbi sərbəstliyin, köhnə cümlə
formalarının qalma səbəblərini
öyrənmək, «Kitabi-Dədə
Qorqud»la bağlı uyğunluqları
meydana çıxarmaq, Gürcü-Axısqa-Azərbaycan
dil paralellərini dəqiqləşdirmək;
leksik layın milli orijinal xüsusiyyətlərini
müəyyənləşdirmək və
s. bu kimi məsələlərin tədqiqi
zərurəti ortaya çıxır.
Həmin cəhətlər də mövzunun
aktuallığı və tədqiqinin
zəruriliyini şərtləndirir.
Tədqiqatın
məqsəd və vəzifələri.
Tədqiqat işinin əsas
məqsədi Axısqa türklərinin
dilini, bu dilin fonetik, leksik-semantik, onomastik, morfoloji,
sintaktik və xüsusiyyətlərini öyrənməkdir.
Bunun üçün aşağıdakı
vəzifələrin yerinə yetirilməsi
nəzərdə tutulmuşdur:
- etnosun dil və etnik
tarixinə sistemli şəkildə nəzər
yetirmək, axısqalıların min illərlə
yaşadığı, lakin hazırda
aralı düşdükləri Axısqa
ərazisinin etnotoponimlərini tədqiqata
cəlb etmək;
- ana dilini bu xalqın
milli varlığını şərtləndirən,
onları birləşdirən əlaqə
və ən əsas amil kimi nəzərdən
keçirmək;
- axısqalıların
tarixi təşəkkülündə
aborigen və gəlmə türklərin
rolunu müəyyənləşdirmək;
- yazılı və
şifahi ədəbi dilin inkişafı
üçün əlverişli zəmin
olmadığından axısqalıların
dilində qədim tayfa dillərindən
gələn arxaik formaları araşdırmaq;
- Mesxett-cavaxeti ərazisindəki
tarixi toponimlər fonunda ən qədim coğrafi
adların meydana gəlməsində etnik
müxtəlifliyin mövcud olduğu situasiyanı
aydınlaşdırmaq;
- axısqalıların
dili ilə Azərbaycan və Türkiyə
türkcəsi arasında olan oxşar və
fərqli cəhətləri müəyyənləşdirmək;
- tədqiq olunan dilin
səs sisteminin, lüğət tərkibi
və qrammatik quruluşunun geniş və
aydın mənzərisini yaratmaq;
- Axısqalıların
dilində qıpçaq və oğuz
elementlərini müəyyənləşdirmək;
qədim xüsusiyyətlərin qalma səbəblərini
aydınlaşdırmaq;
- müxtəlif dil
mühitində inkişafı ləngiyən
qrammatik kateqoriyalara aydınlıq gətirmək.
Tədqiqatın
mənbələri. Tədqiqatda
istifadə edilən mənbələr
xarakterinə görə bir neçə
qrupa bölünür: Axısqa türk folkloru:
folklor nümunələri axısqalıların
yaşadığı ərazilərdən
və Asif Hacılının «Qəribəm
bu vətəndə» (1992); «Bir
ulusun söz sənəti»ndən (1993),
müxtəlif əlyazmalardan, «Vətən
eşqi» qəzetindən (1991, 1992, 1993),
S. cikiyanın çap etdirdiyi bədii mətn
nümunələrindən, ayrı-ayrı
axısqalı yazıçı və
şairlərinin (Ş.Adıgünlü,
G.Şahin, c.Xalidov, İ.Şahzadəoğlu,
M.Paşalioğlu, L.Sağrızeli və
b.) əsərlərindən, Axısqa
türkləri ilə aparılmış
söhbətlərdən (Söhbətlər
maqnitafon lentinə yazılmışdır)
alınmış və yazıya köçürülmüş,
tədqiqata cəlb olunmuşdur. Ömər
Faiq Nemanzadənin xatirə və məqalələrindən
də bir mənbə kimi istifadə edilmişdir.
Bundan əlavə, dövrü mətbuatda,
xarici ölkələrdə axısqalılar
haqqında çapdan çıxmış
yazılardan da (Məsələn, Meskhetian
turks. Solutions and Human, Sejurity the Forjed Migration
procejts of the open sojiety institute. - 1998 by the open
sojiety institute (ingilis dilində), Ahiska türkleri.
Hazırlayan Kiyas Aslan. Ankara, 1995; M. Fahrettin
Kırzıoğlu. Ahıska'lı 14
halk şairimizdən birer parça. - Türk
kültürü, sayı 47, yıl IV, Eylül,
1996; yenə onun; Gürcistan'da eski-türk inanç
və geleneklerinin izleri, I Uluslararası türk
Folklor Konqresi (İstanbul, 23-30, VI. 1975), Bildirileri
və s. (türk dilində) və s. əsərlər
də mənbə rolunu oynamışdır.
Tədqiqatın
metodu. Araşdırmanın nəzəri-metodoloji
əsasını problemə kompleks yanaşma,
tarixilik və məntiqilik prinsipi təşkil
edir. Araşdırmada ən çox təsviri
və tarixi - müqayisəli metodlardan istifadə
olunmuşdur. Tədqiqatın yönü
diaxron və sinxron istiqamətlərdədir.
Tədqiqatın
elmi yenilikləri. Axısqa türklərinin
dil və etnik tarixi Gürcüstanın türk
dünyası ilə uzunmüddətli əlaqə
və münasibətləri çərçivəsində
araşdırılmışdır.
Tədqiqat qədim tarixə malik olan Axısqa
türklərinin etnik tarixi, mədəniyyəti,
dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, qrammatik xüsusiyyətlərinin
sistemli tədqiqindən ibarətdir. İlk
dəfə olaraq bu dilin səs sistemi, lüğət
tərkibi, qrammatik quruluşunun geniş
və aydın mənzərəsi yaradılmış,
əsərdə xalqın dil və etnik
tarixinə nəzər yetirilmiş, xalqın
milli varlığını, birliyini şərtləndirən
əsas amil kimi onun dili, axısqalıların
tarixi təşəkkülündə
aborigen və gəlmə türklərin
rolu öyrənilmiş, bu dilin təşəkkülündə
hansı tayfaların aparıcı rol oynadığı
üzə çıxarılmış,
onların yazılı və şifahi
dilində qədim tayfa dillərindən
gələn arxaik formaların qalma səbəbləri
aydınlaşdırılmış,
ən qədim coğrafi adların meydana
gəlməsində etnik müxtəlifliyin
mövcud olduğu şərait müəyyənləşdirilmiş,
etnosun təşəkkülündə
qıpçaq və oğuzların hansının
üstün mövqeyi müəyyənləşdirilmiş,
bütün dil yaruslarının tədqiqində
Azərbaycan və digər türk dilləri
ilə müqayisələr aparmaqla onların
dilindəki milli və orijinal keyfiyyətlər
üzə çıxarılmış,
digər dillərlə müqayisədə
bu dilin «qaba və sərt cizgiləri»
dəqiqləşdirilmiş, müxtəlif
dil mühiti və əhatəsində
ləngiyən xüsusiyyətlər aydınlaşdırılmışdır.
Müxtəlif dil səviyyələrində
axısqalıların dilinin özünəməxsus
cəhətləri, qədimliyini qoruyub
saxlama səbəbləri, başqa türk
dillərindən seçilən əlamətləri
də kompleks halda, bütün genişliyi
ilə təhlil edilmişdir ki, bunlar da işin
əsas elmi yeniliklərindən sayıla
bilər.
Dissertasiyanın əsas
elmi yeniliklərindən biri də budur ki,
bir çox mübahisəli məsələlərə
(Qafqazın tarixən türkdilli xalqlar olması
fikri, türk dillərinin müstəqilliyini
şərtləndirən amillər və
s.) bu işlə də müəllif mövqeyindən
aydınlıq gətirilmişdir.
Tədqiqatın
praktik əhəmiyyəti. Dissertasiyada
qoyulan məsələlərin tarixi- linqvistik
təhlili bir çox hallarda öz tətbiqini
və köməyini göstərə
bilər. Tədqiqat sırf elmi-nəzəri
mahiyyət daşısa da, burada praktik əhəmiyyət
kəsb edən cəhətlər də
çoxdur. Əslində bu tədqiqat axısqalıların
dilini öyrənməyin praktik yolları,
üsulları, ana dilinin tədrisi, bu dili
məktəblərdə öyrətmək
məqsədilə proqramlar və dərsliklər
haqqında məlumatlar da verilmiş, türk
dili dərslərinin keçirilməsi,
ayrı-ayrı mövzuların öyrədilməsi
qaydaları da göstərilmişdir ki,
bu da dilin təbliği üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur
ki, axısqalıların yaşadığı
kəndlərdə türk dili aşağı
siniflərdə (I-IV siniflərdə) həftədə
iki saat tədris olunur. Bu iki saata uyğun olaraq
proqram və dərslik də hazırlanmışdır.
Fikrimizcə, bu tədqiqat türk şagirdlərinin
həmin dilin öyrənilməsindəki
maraqlarını artıracaq, dilin elmi şəkildə
mənimsənilməsində yardımçı
rolunu oynayacaq, tədrisdə dərslik və
ya dərs vəsaiti kimi istifadə oluna biləcəkdir.
------------------------------
Qeyd: Axısqalıların
dili nəzərdə tutulur - (İ. K.).
Dissertasiya ali məktəblərin
filologiya fakültəsinin tələbələri
üçün dərs vəsaiti rolunu oynaya
bilər. Tədqiqatın əsas praktik
əhəmiyyətindən biri də
türk dillərinin tarixi, türk dillərinin
dialektologiyası, türk dillərinin müqayisəli
qrammatikası fənlərindən seminar
və mühazirələrin, xüsusi kursların
keçirilməsində istifadə oluna
bilər.
Tədqiqatın
elmi-nəzəri əhəmiyyəti.
Dissertasiyadan çıxan
müddəa və nəticələr
digər azsaylı, sürgün və deportasiyalara
məruz qalan xalqların-krımlıların,
kalmıkların, Volqa almanlarının,
karaçay-balkarların, çeçen-inquşların,
eləcə də yazısı və
ədəbi dili o qədər də inkişaf
etməmiş dillərin - qaqauz, xələc,
qaşqay, karaim və s. dillərin əhatəli
və geniş səpkidə, dilin bütün
səviyyələrində öyrənilməsinə
imkan və şərait yaradır.
Bu sahədə ilk
tədqiqat olduğu üçün izah və
şərhi geniş, əhatəli təhlil
tələb edən məsələlərə
(məsələn, Anadolu bölgəsində
yaşayan axısqalıların dil xüsusiyyətləri;
qıpçaq dili elementləri; gürcü
substratları fonunda Axısqa- gürcü
dil əlaqələri; Axısqa bölgəsində
qədim türkmənşəli toponimlər
və s.) yenidən baxılmasında bu
işin nəzəri əhəmiyyət
kəsb edəcəyi şəksizdir.
Türkoloji dilçiliyə
dair dərs və dərs vəsaitlərinin
yazılmasında da bu iş nəzəri
cəhətdən müəyyən əhəmiyyət
kəsb edə bilər.
Tədqiqatın
aprobasiyası. Dissertasiya
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
«Türk dilləri» şöbəsində
yerinə yetirilmişdir. Araşdırmanın
əsas məzmun və nəticələri
«Axısqa türklərinin dili» (Bakı,
Elm, 1999, 278 s.); Axısqa toponimləri. ("Nurlan"
nəşriyyatı, Bakı, 2001, 48 s.)
adlı kitablarda; 27 məqalədə əks
olunmuşdur. İşin əsas nəticələri
barədə Qırğızıstanda
(1990), Maxaçkalada (1991), Türk litseylərində
(1997), Azərbaycanda keçirilən elmi-praktik
konfraslarda məruzələr edilmiş,
radio və televizorda çıxışlar,
müsahibələr aparılmışdır.
Tədqiqatın
quruluşu. Dissertasiya giriş,
beş fəsil, nəticə və istifadə
olunmuş ədəbiyyat siyahısından
və əlavədən ibarətdir.
|
