BAĞLAYIcI
cümlə üzvləri və cümləlr arasında əlaqə
yaradan köməkçi nitq hissəsinə bağlayıcı deyilir. Bağlayıcılar
sintaktik vəzifəsinə gö-rə iki yerə bölünür: 1) tabesizlik
bağlayıcıları; 2) tabelilik bağ-layı-cıları.
Tabesizlik bağlayıcıları həmcins üzvləri və tabesiz mürəkkəb
cümlənin tərkib hissələrini, tabelilik bağlayıcıları isə
tabeli mü-rəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir.
Qoşmalar qoşulduğu sözlə birlikdə cümlənin bir üzvü ola
bildiyi halda, bağlayıcılar bağlandığı sözlə bərabər cümlə
üzvü ola bilmir. Bə'zi qoşmalar sözlərə qoşulduqdan sonra
şəkilçilər qə-bul etdiyi halda (Məs: Onun üçün-dür ki, sənin
kimi-lər, bizim kimi-lər-dən və s) bağlayıcılar heç bir
şəkilçi qəbul edə bilmir. Qoş-malar yalnız sözlərin sonuna
qoşulduğu halda, bağlayıcılar sözlər və cümlələr arasında
işlənir və heç bir hal şəkilçisi ilə əlaqədar olmur. Bağlayıcıların
bir qismi durğu işarələri ilə əvəz oluna bilir.
Tabesizlik bağlayıcılarının mə'naca növləri.
1)Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (la2). Və bağlayıcısı
cüm-lə-nin həmcinsi üzvləri (Məs: Uşaqlar çalır və oynayırdılar),
tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri (Məs: Göy güruldadı
və yağış yağmağa başladı) arasında, ilə bağlayıcısı isə
cümlənin həmcins üzvləri (Məs: Lalə ilə Vüsalə tələbədir)
və tə'yini söz birləşməsini ikinci tərəfindəki sözlər (Məs:
Raminin qardaşı ilə bacısı bizə gəldilər) arasında işlənir.
2) Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin, fəqət,
halbuki, yoxsa. Bu bağlayıcılar cümlənin həmcinsi üzvləri
(Məs: O çox əsəbi, lakin ürəyi yuxa adam idi), tabesiz mürəkkəb
cüm-lə-nin tərkib hissələri (Məs: Qatar gəldi, ancaq gözlədiyim
adam yox idi) arasında işlənərək qarşılaşdırma mə'nasının
yaran-ma-sı-na xidmət edirlər.
3) Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, və ya,
gah, gah da, gah da ki, istər, istərsə. Bu bağlayıcılar
cümlənin həmcins üzvləri (Məs: Yol uzaq olduğundan ora ya
atla, ya da maşınla get-mək lazımdır; Səhərdən gah yağış,
gah da qar ara vermir) və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri
(Məs: Gah mən onu dinlədim, gah da o mənə qulaq asdı; Ya
sən mənə kömək etməlisən, ya da mən gedib kimdənsə borc
almalıyam) arasında işlənərək böl-üşdürmə, bə'zən də ehtimal
mə'naları yaradır.
4) İştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, o cümlədən,
habelə, hətta, da, də, həmçinin, özü də, bir də və s. Bu
bağlayıcılar həmcins üzvlər, söz birləşməsinin tərkibindəki
sözlər və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında
işlənərək iştirak məz-munu yaradır. Məs: Vüqar həm anasını,
həm də uşaqlarını kən--də göndərmək istəyirdi. İştirakçıları
diqqətlə dinləmək, özü də ən yaxşısını müsabiqəyə göndərmək
lazımdır. Gecə də, gündüz də fikrimdə sənsən. Dəvəsi ölmüş
ərəb kimi nəinki qohum-əq-ra-basını, hətta atasının da sözünə
qulaq asmaq istəmirdi. Bütün uşaq-lar, o cümlədən Vaqif
də çox sevindi və s.
5) İnkarlıq bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki. İnkarlıq
bağ-la-yı-cılarının sintaktik vəzifəsi tə'yini söz birləşməsinin
tərəfləri ara-sındakı sözləri, həmcins üzvləri və tabesiz
mürəkkəb cümlənin tərkibindəki cümlələri bir-birinə bağlamaqdan
ibarətdir. Məs: Qulu nə kəndin xeyri, nə də şərindən qalan
adam deyildi. Nə Röv-şənin hədəsi, nə də anasının göz yaşları
ona tə’sir edirdi. Rəhimin nə kənd cavanları, nə də ağsaqqallar
arasında hörməti qalmamışdı.
6) Aydınlaşdırma bağlayıcıları: yə'ni, yə'ni ki, məsələn.
Yalnız üç sözdən ibarət olan bu bağlayıcılar özündən əvvəl
işlənən və izahı lazım olan sözü, söz birləşməsini və ya
cümləni aydınlaşdır-ma-ğa, dəqiqləşdirməyə xidmət edir.
Məs: Kişi bütün uşaqlarını, yə-ni Əhmədi, Muxtarı, Süsəni,
Ələmdarı toya göndərdi. Elmi rəh-bəri aspirantlardan bir
neçəsini, məsələn, Rəşad və Ramini möhkəm danladı və s.
Tabelilik bağlayıcılarının mə'naca növləri
1) Səbəb bağlayıcıları: çünkü, ona görə ki, buna görə də,
onun üçün ki, ondan ötrü ki və s. Bu bağlayıcılar biri digərinə
səbəb olan və səbəbə görə də biri digərinə tabe olan cümlələr
arasında işlənir və onları bir-birinə bağlayır. Bu bağlayıcılar
səbəb bu-daq cümləsini baş cümləyə bağlayan başlıca vasitələrdir.
Məs: Kimsə məni qorxuda bilməz, çünki hamının yanında üzüm
ağdır. Murad hamıdan sonra zala girdi, ona görə ki, lap
arxa cərgədə oturmaq istəyirdi və s.
2) Şərt bağlayıcıları: əgər, hərgah, madam, madam ki, indi
ki, bir halda ki və s. Şərt bağlayıcıları, əsasən, tabeli
mürəkkəb cüm-lənin şərt budaq cümləsini baş cümləyə bağlamağa
xidmət edir. Məs: Əgər çalışsan, ali məktəbə girə bilərsən.
İndi ki, belə-dir gə-rək onunla haq-hesabı çürüdək. Madam
ki, gəlmək istəmir, xahiş etməyin mə'nası yoxdur və s.
3) Güzəşt bağlayıcıları: hərçənd, hərçənd ki və s. Güzəşt
bağlayıcıları tabeli mürəkkəb cümlənin tərkibindəki qarşılaşdırma
budaq cümləsinin güzəşt yolu ilə baş cümləyə bağlayır. Məs:
Hərçənd bir az naxoşam, amma toyda iştirak edəcəyəm. Hərçənd
ki xanım özünü pis hiss edirdi, ancaq bunu qonaqlara bildirmədi
və s.
4) Aydınlaşdırma bağlayıcıları: ki, belə ki. Bu bağlayıcılar
tabeli mürəkkəb cümlənin budaq cümləsini baş cümləyə müxtəlif
cəhətlərdən aydınlaşdırma mə'naları ilə bağlayır. Məs: Aydın
idi ki, Məmməd rayona getməyəcək. Müzakirəyə qoyulmuş məsələlər
yaxşı həll olundu, belə ki, hamı razı qaldı və s.
7. Bağlayıcıların qurluşca növləri və orfoqrafiyası (yazılışı)
Bağlayıcıların quruluşca növləri aşağıdakılardır:
1) Sadə bağlayıcılar: və, ki, nə, həm, gah, amma, ya, guya,
əgər və s.
2) Mürəkkəb bağlayıcılar: halbuki, hərgah, habelə və s.
3) Tərkibi bağlayıcılar: bu bağlayıcılar ən azı iki sözdən
əmə-lə gəlir və ayrı yazılır: ona görə ki, və yaxud, ya
da ki, ya da və s.
Sadə və mürəkkəb bağlayıcılar bitişik, mürəkkəb bağ-layı-cı-lar
ayrı yazılır.
8. Bağlayıcılardan əvvəl və sonra vergülün işlənməsi.
-Təkrar olunan nə, gah, həm, ya bağlayıcılarından əvvəl
(birincisindən başqa) vergül qoyulur. (Səhərdən gah yağış,
gah da qar yağırdı)
-Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur
(Gün çıxdı, amma yağış, kəsmədi)
-Təkrar olunan da, də bağlayıcılarından sonra (sonuncudan
başqa) vergül qoyulur (Həsən də, Əli də, Məmməd də tələbədir)
-Sadə cümlələri bağlayan çünki, ona görə ki bağlayıcılarından
əvvəl vergül qoyulur (İmran tez getdi, çünki işi vardı)
-Yoxsa bağlayıcısından əvvəl vergül qoyulur (Tez getməliyik,
yoxsa gecikərik)
Bağlayıcıların fərqləndirilməsi.
Bə'zən da, də bağlayıcısı ilə ismin yerlik hal şəkilçisi
-da2, ki bağlayıcısı ilə sifət düzəldən –ki şəkilçisi qarışdırılır.
-yerlik hal şəkilçisi sözə bitişik (evdə, məndə), bağlayıcı
isə ayrı yazılır (ev də tikdim, mən də gələcəyəm)
-sifət düzəldən –ki4 şəkilçisi ahəng qanuna görə dörd cür,
həm də sözə bitişik (sabahkı, bugünkü, dünənki və s.), ki
bağ-la-yı-cı-sı isə bir cürə (ki) və ayrı yazılır, ondan
sonra vergül işarəsi qoyulur (Mənə elə gəlir ki, havalar
istiləşəcək).
