cüttərkibli cümlə.
Axısqa türklərinin dilində cüttərkibli
sadə cümlənin bir neçə tipi
işlədilir.
1. Yalnız təşkiledici
üzvlərdən ibarət olan cüttərkibli
sadə cümlələr: Mal-qara mələşiyerdi.
Maşinlər uğuldaşiyerdi. Dava gediyerdi
və s.
2. Təşkiledici
üzvlərlə yanaşı, ikinci dərəcəli
üzvləri də olan cüttərkibli
sadə cümlələr: Dava bu dağlardan
çox-çox uzaxlarda gediyerdi (Ş.Adıgünli);
Silahli əsgərlər onlari əvdüryerdi
(Ş.Adıgünli); Qatarlar adresi bəlli
olunmiyan tərəfə gediyerdi (Ş.Adıgünli)
və s.
3. Şəxs əvəzliyi
ilə ifadə olunmuş mübtədası
işlənməyən cüttərkibli
sadə cümlələr: Vətən
eşxininən yaniyerux. Vətəndən
düşdux ayri, yürəgimiz daraldi (G.Şahin);
Qocaldım, gedar oldum, güc-qüvvətin
qori oğul! (G.Şahin); Sabaha qədər
bizdə oturub məsləhətləşdilər
(G.Şahin) və s.
Bu cümlələrin
birincisində "biz", ikincisində "bən",
üçüncüsündə isə "onlar"
mübtədası buraxılmışdır.
Buraxıldığına baxmayaraq belə
cümlələr də cüttərkiblidir
[14].
Təktərkibli cümlə.
Axısqa türklərinin dilinin cümlə
sintaksisində həm xəbər, həm
də mübtəda qütbi əsasında
formalaşan təktərkibli cümlələr
də əsas yer tutur. Bu dildə də
mübtədasız təktərkibli cümlənin
şəxssiz, qeyri-müəyyən şəxsli,
ümumi şəxsli növləri fərqləndirilir.
Şəxssiz cümlə.
Belə cümlələrdə mübtəda
olmur və təsəvvürə də
gəlmir.
Şəxssiz cümlənin
xəbəri ismi və feli olur. İsmi
xəbər adlarla, ismi söz birləşmələri
(II, III) ifadə olunur. Məsələn:
Heç bişə də dözüm yox
idi. Yanuxli hava idi. Yeni havaydi. Gecənin ortasıdır.
Şəxssiz cümlənin
xəbəri məsdərlə də
ifadə edilir: Hərəkatımızın
üçüncü qoli beynəlmiləlləşdurmax
[70, 10.IV.1992]; - Tariximizi araşdurmax və
təbliğ etmax; - Yerimiz-yurdumizi çocuxlarımıza
ögrətmax [70, 03.III.1992].
Şəxssiz cümlənin
xəbəri şəxssiz fellərlə
də ifadə olunur: bizim məsələ
haxda maraqi (əlaqəsi) olan ölkələrin
başçilari qarşısında BMT-nin
İnsan Hüquqlari üzrə və Azluxda
qalan xalqların müdafiəsi və Diskriminasiyadan
(ayri-seçkiluxdan) Qoriyan komissiyalarında
baxılacax [70, 10.IV.1992].
Axısqa türklərinin
dilində şəxssiz cümlə məsdər
c lazım quruluşunda da müşahidə
edilir: Şimdi "cəmiyyəti" hangisinan
əvəz etmax lazım? [70, 10.IV.1992].
Qeyri-müəyyən
şəxsli cümlə. Təktərkibli
cümlənin bu növündə iş
görən qeyri-müəyyən olur və
belə cümlələrin mübtədası
faktiki olmur, lakin təsəvvür edilə
bilir. Təsəvvürə gətirilən
III şəxsin cəmi ilə (onlar - əvəzliyi)
ifadə olunan mübtədadır. Məsələn:
Şennik sicağ yuxasından tökülüşən
kimi qapiləri möhürlədilər.
Elə o daqqa əli gücli olan adamlari nerəsə
götürdülər (Ş.Adıgünli).
Qeyri-müəyyən
şəxsli cümlə sual formasında
müşahidə edilir: - Sizidəmi meşaya
götüriyerlər? (Ş.Adıgünli);
- Bizi niya süriyerlər? (Ş.Adıgünli).
Qeyri-müəyyən
şəxsli cümlə əmr formasında
müşahidə edilir: - Sizi Sibirə sürgün
ediyerlər! (Ş.Adıgünli).
Qeyri-müəyyən
şəxsli cümlə nida cümləsindən
ibarət ola bilir: "Bizi Sibirə sürgün
ediyermişlər"! (Ş.Adıgünli).
Qeyri-müəyyən
şəxsli cümlə xəbər
şəklinin müxtəlif zaman formalarında
işlənə bilir. Axısqa türklərinin
dilində belə formalara da tez-tez rast gəlmək
olur: 1936-cı yildə babasi molla Dursuni də
Sibirə sürgün etmişdilər (Ş.Adıgünli);
Artux kiminsə qapısından bir maşin
tərpəndi, öləni son mənzilə
götürən kimi hönkürdilər,
saç yeldilər, yaxa cırdilər (Ş.Adıgünli);
Sizdən ayıriyerlər! (Ş.Adıgünli).
Qeyri-müəyyən
şəxsli cümlələrin xəbəri
bu dildə də felin vacib şəkli
ilə də ifadə olunur: Bu yurdi göz-bəbəgi
kimi qorimalidurlar (G.Şahin).
Ümumi şəxsli
cümlə. Bu cür təktərkibli cümlələrdə
işi görən - icra edən bütün
şəxslərdir - hamıdır. Mübtəda
belə cümlələrdə ümumi
şəkildə təsəvvür edilir.
Ümumi şəxsli cümlələr
ən çox hökmlərdən ibarət
olur: Anasına bax, tanasını al. Ayıb
söyləyənin ayıbını
söyərlər. Bişmiş aşa
su qatma. Vaxtsız ötən xorozin başıni
kəsərlər. Verən əli kəsməzlər.
Qapiyə gələni qataxlamazlar. Dəmüri
sicax-sicax dögərlər və s.
Axısqa türklərinin
dilində ümumi şəxsli cümlələr
xəbərin ifadə formasına görə
2 cür olur:
1. Xəbəri II
şəxsin təkində olan fellərlə
ifadə olunanlar: Eski şəhərə
təzə nırx qoyma. Edəcağından
söyləmə, etduğundan xəbər
ver. Zorun var isə, zurnacibaşi ol.
2. Xəbəri III
şəxsin cəmində olan fellərlə
ifadə olunanlar: Qapiyə gələni
qataxlamazlar. Yilani yarali buraxmazlar. Namusi altuna degişməzlər.
Xastayi buza yollamazlar. Aşıği sözə
yollamazlar.
-------------------------
Qeyd: Ümumi şəxsli
cümlələrə aid verilən nümunələr
Asif Hacılının «Qəribəm
bu vətəndə» (Axısqa türklərinin
etnik mədəniyyəti: Gənclik, Bakı,
1992, s. 108-119) kitabından götürülmüşdür.
Bu ümumi şəxsli
cümlələrin xəbərləri
III şəxsin cəmində işlənsə
də, məzmun bütün şəxslərə
və kəmiyyətlərə aid edilə
bilər.
Adlıq cümlə.
Mübtəda əsasında əmələ
gələn təktərkibli cümlənin
tiplərindən biridir. Belə cümlələr
adlıq hallı isimlərlə, substantivləşmiş
digər söz qrupları ilə və
adlıq halda olan təyini söz birləşmələri
ilə ifadə edilir.
Adlıq cümlələrdə
müxtəlif hadisə və proseslərin
yalnız adı çəkilir. Məsələn,
Axısqa türkləri birinci dəfə
14 noyabr 1944-cü ildə, Qazaxıstan çöllərinə
sürgün edilmişlər. Bu hadisə
Ş.Adıgünlinin "Ayrilux havasi"
adlı hekayəsinin birinci cümləsində
adlıq cümlə şəklində
öz ifadəsini tapmışdır: 14
noyabr 1944-cü yil. Noyabr gecəsi. Sabah namazına
yaxın gecənin içində vahiməli
bir canlanma vardı.
Adlıq cümlələr
toponimik vahidlərdən ibarət olur: Tise
köyi. Bu köy Türkiya sərhəddinə
çox yaxundur (Ş.Adıgünli).
Adlıq cümlələr
söz və həmin sözdən yaranmış
söz birləşmələrindən
formalaşır: Qatarlar. Sürgün qatarları,
Zülüm qatarları. Adresi bəlli olmiyan
tərəfə gediyerdi. Orta Asiyanın
yilan məliyan çölləri. Bu xalqı
belə yerə səpələdilər
(Ş.Adıgünli).
Adlıq cümlə
ilə bu xalqın bədii yaradıcılığında
- nəsr dilində çox rastlaşmaq
olur.
Adlıq cümlələrdə
nəzəri cəlb edən cəhətlərdən
biri məzmunca yer və zaman bildirməsidir.
Məsələn: Sibirə sürgün.
Məndüfün gövdəsi boşlaşdi.
1944-ci yılın qışı. Mesxeti
türkləri bu tarixi heç vaxt unutmayacaqlar.