Axısqa türklərinin
dilində söz birləşmələrinin
müxtəlif tipləri işlədilir:
İsmi birləşmələr.
Bu dildə ismi birləşmələrin
ən çox yayılmış formaları
bunlardır:
İsim c isim; Tavar oti,
kalemkuşun yuvasi, camuşların səsi,
tauxun kanadı, dağ yoli, dədə-baba
yurdi, meşə zolağı və s.
Yolumuz dəmür yolunun
kənəriynən uzanan meşə
zolağının arasından keçiyerdi
(G.Şahin); Odur ki, dədə-baba yurdumizi
kendi gözləriminan görmaği qərara
aldım (G.Şahin); Dağ yoli uzanırdı
(G.Şahin) və s.
Axısqa türklərinin
dilində də "isimcisim" modelinə
uyğun gələn 3-cü növ təyini
söz birləşmələrinin arasında
müvafiq sözlər artırmaq olur. Məsələn:
Orta Asiyanın çölləri - Orta Asiyanın
yilan məliyan çölləri; Babamın
səhhəti - Babamın ağır
səhhəti; Ailənin qöskü - Ailənin
dağlanan qöskü və s.
Sifət c isim: - Silahli
əsgərlər (Silahli əsgərlər
onlari əvdüryerdi (Ş.Adıgünli);
Üstiaçux maşin (Üstiaçux bir
maşin də qapının ağzıni
kəsdirmişdi (Ş.Adıgünli);
Savux Sibir, körpə cocuxlar (Savux Sibir, körpə
cocuxlar, hələ yaralari sağalmamiş
əlsiz-ayaxsızlar (Ş.Adıgünli),
yanuxli hava (Yanuxli hava idi (Ş.Adıgünli)
və s.
Say c isim: Birinci maşin
boşalan kimi ikinci maşini vaqona söykiyerdilər
(Ş.Adıgünli); Qara vaqonlar şaxtalı
bir gündə iki yüz iyirmi kövi - onun
dul qalan gəlinlərini, körpələrini,
qavğadan yarali dönənlərini, gücdən
düşmiş qocalarıni vətəndən
ayırıb qara günlərə doğru
götüriyerdi (Ş.Adıgünli) və
s.
Əvəzlik c isim:
- Hələ heç kim belə hava eşitməmişdi
(Ş.Adıgünli); Bu səs bir anda bütün
köyə yayıldı (Ş.Adıgünli);
Bütün canlilər göz yaşi içindəydi
(Ş.Adıgünli).
Feli sifət c isim: Gendimi
anlayandan biyani, qocaman, ağsaçli, arnının
hər qarışında Vətən
həsrətinin qoyduğu, açıq-aşkar
bilinan iztirab və əzəb izlərini
bizdən gizlətmaya çalışan
babamın hər kəlməsində
Vətən sevgisi, Vətən həsrəti
duyiyerdim (G.Şahin); Yolumuz dəmür yolunun
kənəriynən uzanan meşə
zolağının arasından keçiyerdi
(G.Şahin); …cavanluxda bu yamyaşıl
yamaclarda kendilarıni köçəcax qızlara
göstərmaxdan ötəri sabahdan axşama
qədər qurşax tutduxlarıni xəyala
gətirduxca, babam hərdən bir dərindən
of çekiyer (G.Şahin) və s.
Axısqa türklərinin
dilində ismi birləşmələr
daha çox sintetik yolla əmələ
gəlir. Belə birləşmələrin
tərəflərində yiyəlik və
mənsubiyyət şəkilçiləri
çox vaxt iştirak edir: Vaqonun nəfəsluğu,
vətənin dağlari, insanların yürəgi
və s.
Analitik yolla əmələ
gələn ismi birləşmələr
də az deyil; belə birləşmələr
"şəkilçisiz" struktura malikdir:
Doğma Vətən, uzun yol, kiçik köv
və s.
Axısqa türklərinin
dilində də təyini söz birləşmələrinin
üç tipi də işləkdir.
1 növ: Qara kağızlar
qaç ailənin qösküni dağliyerdi
(Ş.Adıgünli),... bu yol xəritəsi
bizə doğma torpağımızda
gərəksiz bir əşyaya çəvrülacaxdur
(G.Şahin); Göz oxşaduxca uzanan bu egri-bügri
dağ yoli bizi bir yuvadan ayıriyersa, başqa
bir yuvaya yaxınlaşduriyerdi (G.Şahin)
və s.
II növ: dağ döşündən
sızıltı ilə axan puvarlardan su
içduxlarıni... xəyala gətirduxca,
babam hərdən bir dərindən of çekiyer
(G.Şahin), dağ yoli bizi bir yuvadan ayıriyerdi
(G.Şahin); Bənim və babamın həyatında
dəyərdə qiyməti bilinməz
dərəcədə bağışlanmiş
bir nemət, qırx yil həsrətinan
alışıb yanduğumuz Vətən
torpağıni görmax idi (G.Şahin) və
s.
III növ: Babamın
səhhətini nəzərə alarax
bu səfərə maşinaynan çıxmaği
qərara aldux (G.Şahin); Türbəluğun
yanından keçəndə dad-fəryad
daha da ucaldi (Ş.Adıgünli); İtlərin,
camuşların səsi kəsilmiyerdi (Ş.Adıgünli);
Əvəzolunmaz bir həqiqətdür
Vətənin cənnətluği (G.Şahin)
və s.
Feli birləşmələr.
Belə birləşmələrdə
hərəkətlə onun aid olduğu
anlayışlar arasındakı münasibətlər
öz əksini tapır. Bu münasibətlər
proseslə onun subyekti, proseslə onun obyekti,
proseslə onun zamanı, proseslə onun məkanı,
proseslə onun tərzi, proseslə onun kəmiyyəti,
proseslə onun səbəb və məqsədi
arasında mövcud olur.
Digər türk dillərində
olduğu kimi, Axısqa türklərinin
dilində də feli birləşmələr
feli bağlama, feli sifət və məsdərlə
başqa sözlərin birliyindən təşkil
olunur. Feli bağlama, feli sifət və məsdər
birləşmənin ikinci komponentini təşkil
edir.
Bu dildə -duxca şəkilçili
feli birləşmələr geniş
yayılmışdır. Məsələn:
Göz işləduxca hər tərəf
bam-bayaz idi (Ş.Adıgünli); bu yaşlar
onun nurani sıfatına süzüldüxca
nə qədər aci həyəcan hislari
keçuracağıni təsəvvürə
gətürmax olduxca çətin oliyerdi
(G.Şahin) və s.
-Əndə şəkilçili
feli birləşmələr: Qatar tərpənəndə
arxa vaqonların birindən zurna səsi eşidildi
(Ş.Adıgünli).
-an, -ən şəkilçili
feli birləşmələr: Əli silah
tutanların həppisi davada idi. Əvdə
qalanlar qocalar, əlillər, çəl-çocuxlar
idi (Ş.Adıgünli); Qorxidən bayılanlar
da oldi (Ş.Adıgünli) və s.
-max şəkilçili
feli birləşmələr: 37-ci yilə
kimi Ömər Faiqləri olan bir xalqın
elmini, mədəniyyətini, belki də
köküni kesmax üçün götüriyerdi
(Ş.Adıgünli), Yemax, yorğan-döşək
götürməyi unutmayın! (Ş.Adıgünli)
və s.
Axısqa türklərinin
dilində də adlarla fellərdən ibarət
feli birləşmələrin formalaşmasında,
hissələrin əlaqəyə girməsində
hal şəkilçiləri də böyük
rol oynayır.
Adlıq halda olan feli
birləşmələr. Belə birləşmələri
Axısqa türklərinin dilində də
feli bağlama şəkilçiləri
formalaşdırır. -əndə, -duxca,
-ərax, -mış feli bağlama şəkilçiləri
bu baxımdan fəaldır.
-anda, -əndə
şəkilçili adlıq hallı feli
birləşmələr: Qatar tərpənəndə
arxa vaqonların birindən zurna səsi eşidildi
(Ş.Adıgünli); Dögüləndə
"Vətən" dedux, sögüləndə
"Vətən" dedux (G.Şahin).
-duxca, -düxcə
şəkilçili adlıq hallı feli
birləşmələr: Göz işləduxca
hər tərəf bam-bayaz idi (Ş.Adıgünli);
Biz qocalduxca yükümüz də artiyer (G.Şahin).
Axısqa türklərinin
dilində -ıb şəkilçisi adlıq
hallı feli birləşmə yarada bilmir.
Bu şəkilçili söz özündən
əvvəl təsirlik halda olan söz tələb
edir: cəməhət vaqonlari görüb
dəhşətə gəldilər
(Ş.Adıgünli).
-ıb şəkilçili
söz özündən əvvəl çıxışlıq
halda olan söz də tələb edir: Qara
vaqonlar şaxtalı bir gündə 220 gövi
- onun gücdən düşmiş qocalarıni
vətəndən ayırıb qara günlərə
doğru götüriyerdi (Ş.Adıgünli).
Axısqa türklərinin
dilində yönlük hallı feli birləşmələr
də geniş yayılmışdır.
Belə birləşmələrin birinci
komponenti yönlük halda olan adlardan, ikinci komponenti
isə feli bağlama və məsdərlərdən
ibarətdir. Məsələn: Biliyerdim
ki, hər dəfə bu sahəyə
toxunanda babamın gözləri yaşinan
doliyer (G.Şahin); ...bu yaşlar onun nurani
sıfatına süzülduxca nə qədər
aci həyəcan hislari keçuracağıni
təsəvvürə götürmax olduxca
çətin oluyerdi (G.Şahin), Qış
yuxusuna gedən ağaclar da elə bil oyanmişdi
(Ş.Adıgünli).
Təsirlik hallı
feli birləşmələr: Fələk
bizi daraduxca, dariyer, qocalduxca yükümüz
də artiyer (G.Şahin).
Axısqa türklərinin
dilində birinci komponenti yerlik hallı feli
birləşmələrə də
rast gəlmək olur: Yerdə qalan əsgərlərə
hücum çekdilər (Ş.Adıgünli);
Vaqonlarda qalan cəməhət qışqırişiyerdi
(Ş.Adıgünli).
Çıxışlıq
hallı birləşmələr. Belə
birləşmələrdə məkan
əlaqəsi mühüm yer tutur. Burada birinci
tərəf hərəkətin başlandığı
yeri, geniş sahədə hərəkətin
başlanğıc nöqtəsini bildirir.
Bu birləşmələrin birinci tərəfi
məkan bildirən sözlərlə,
ikinci tərəfi isə, bir qayda olaraq hərəkət
və iş felləri ilə ifadə
olunur [1, s. 86].
Türbəluğun
yanından keçəndə dad-fəryad
daha da ucaldi (Ş.Adıgünli); Uzaxdan görəndə
"can-can" diyardım, Balam, gülümə
qurban diyardım (Xalid Acarli), ...qocalarıni
vətəndən ayırıb qara günlərə
doğru götüriyerdi (Ş.Adıgünli)
və s.
Qoşmalı feli
birləşmələr. Belə birləşmələrin
formalaşmasında qoşmaların da
müəyyən rolu vardır. Kimi, üçün,
tərəf və s. qoşmalar müstəqil
mənalı sözlə fel arasında
işlənərək qoşmalı
birləşmələri əmələ
gətirir: Bütün stansiyalardan güllə
kimi keçən bu qatarlar, iki-üç gündən
bir qarli düzlərdə qısa fasilə
ediyerdi (Ş.Adıgünli); Öz peşinə
palaz kimi sürütmüş, bilinmiyer izlərimiz
nerədə (G.Şahin); Allah fursant versa,
onların yardıminan Vətən torpağıni
ziyarət etmax üçün səfərə
çıxacağım (G.Şahin), Artux
kiminsə qapısından bir maşin tərpəndi,
öləni son mənzilə götürən
kimi hönkürdilər (Ş.Adıgünli)
və s.
Axısqa türklərinin
dilində I növ təyini söz birləşməsinin
quruluşunda digər türk dillərindən
bəzi fərqli əlamət müşahidə
edilir. Məsələn, böyük məmləkət
I növ təyini söz birləşməsi
bu dildə böyüklük məmləkət
şəklinə işlədilir: Bu böyüklük
məmləkətdə varlux ikən
yoxa döndux (G.Şahin).
Digər fərqli
xüsusiyyətlərdən biri də
III növ təyini söz birləşmələrinin
birinci tərəfi arasında özünü
göstərir. Belə ki, III növ təyini
söz birləşməsində I şəxsin
təkində uzlaşma əlaqəsi
"bəni babam" şəklində
olur. Yəni, bən şəxs əvəzliyi
I şəxsin təkində "bənim"
yox, "bəni" formasında işlədilir.
Müqayisə et: Rəhmət sana, bəni
babam! (G.Şahin).
Bununla belə, bu dildə
həmin əlaqənin (uzlaşmanın)
"bənim tamahım", "bənim
həyatım" quruluşuna da rast gəlmək
olur: Bu dünyada yoxdur bənim tamahım (G.Şahin);
Bənim həyatımın mənası
anam! (Xalid Acarli) və s.
"Dağ havası"
tipli II növ təyini söz birləşməsi
bu əhalinin dilində "dağlux havasi"
şəklində müşahidə
olunur: Köski gül qaşi qaradur,\\ Kendini
bənə aradur,\\ Dağlux havasi yaradur\\
Dağlar bənim yürəgimdə (c.Xalidov).
Axısqa türklərinin
dilində tərkiblər də geniş
yayılmışdır.
1. Feli bağlama tərkibi:
Bütün çətinlüxlara qatlaşaraq
oni qorumağa qadir oldilər (Ş.Adıgünli);
Uzaxdan görəndə "can-can" diyardım
(X.Acarli); cəməhət vaqonlari görüb
dəhşətə gəldilər
(Ş.Adıgünli); Göz işləduxca
hər tərəf bam-bayaz idi (Ş.Adıgünli);
Bir də görüşəndə kesarım
quzi, Dağlar halal edin, biz gedar oldux (Nurəddin
Sasiyev).
2. Feli sifət tərkibi:
Bişmişə həsrət qalan adamlar
da lazudi, lobyay, arpay cik-cik yiya-yiya gediyerdilər
(Ş.Adıgünli); Sizdəki hünərə
şaşdım, coşa gəldi yatan
aşxım (Yitgin Qomoroli); Sancılmiş
bayrax dalğalaniyerdi (Y.Qomoroli); Vətəndə
doğulan çocux qundaxdaydi, biz sürüldux
(İ.Şahzadə oğli), 68 bin mesxeti
türki yaşiyan Azərbaycanda cəmi
50 üzvlux bileti 2000 kösk nişani paylanmişdür
[70, 10.IV.1992].
3. Məsdər tərkibi:
Sənin gül nəfəsin duymax üçün
bən, quş olub havada uçeydim, Vətən!
(G.Şahin); İslamın şərti
5-dür: namaz qılmax, kəlimeyi şəhadət
gətirmək, oruc dutmax, zəkat vermax,
haca getmax [48, 03.VII.1992]; Bizi yola vurmağa az
qala bütün köv yığılmışdı
(G.Şahin).
Axısqa türklərinin
dili, daha çox məsdər tərkiblərinin
birinci tərəfi qeyri-müəyyən
təsirlik halda müşahidə edilir,
bu da danışıq dilinin təsirinin
nəticəsidir. Məsələn, nəfəsin
duymax (qeyri-müəyyən təsirlik halda)
- nəfəsini duymaq (müəyyən
təsirlik halda).