Axısqa türklərinin
dilinin sintaksisinin öyrənilməsinə
indiyə kimi təşəbbüs göstərilməmişdir.
Bunun səbəbi bir tərəfdən
həmin dilin ədəbi dil səviyyəsində
işlənməməsilə, digər
tərəfdən isə bu dilin sintaktik
quruluşunu öyrənməyə cəhd
və marağın olmaması ilə
bağlıdır.
Materiallarla tanışlıq
(bədii nümunələr, danışıq
dili və qəzet dili) göstərir ki,
bu dilin sintaksisi söz birləşmələrindən
mürəkkəb mətnlərə
kimi zəngin və maraqlı inkişaf
yolu keçmişdir. Qohum türk dillərinin
sintaktik quruluşu ilə müştərək
olan xüsusiyyətlər nə qədər
çoxdursa, özünəməxsus əlamətlər
də az deyil. Özünəməxsus olan
cəhətlər həm söz birləşmələrinin
struktur-semantik yaruslarında, həm də
cümlə sintaksisinin adi danışıq
dilindən əldə etdiyi nisbi sərbəstliklə
əlaqədardır.
Qeyd: Nümunələrin
əksəriyyəti «Vətən
eşqi» qəzetinin 1992-ci il saylarından
seçilmişdir.
Yazısı və
ədəbi dili o qədər də inkişaf
etməmiş dillərdə -qaqauz, xələc,
karaim, kaşqay, o cümlədən Axısqa
türklərinin dillərində sintaktik
quruluşun nisbi sərbəstliyi, daha doğrusu,
cümlə üzvlərinin və mürəkkəb
cümlələri təşkil edən
komponentlərin inversiya hadisəsinin indiyə
qədər dilçilik ədəbiyyatında
Hind-Avropa, eləcə də rus dilinin təsiri
ilə yarandığı göstərilmişdir.
Halbuki müasir oğuz qrupu türk
dillərinin istər sadə, istərsə
də mürəkkəb cümlə
sintaksisində cümə üzvləri
və komponentlərin yerləşməsinin
sərbəstliyi qədim türk dilindən,
ondakı güclü informasiyavericiliklə
bağlı olan analitizmdən irəli
gəlir. Müəyyən sintaktik hadisənin
ayrı-ayrı dövrlərdə dilxarici
təsirlərlə bağlı olaraq
daha çox işlənilməsi isə,
dil-nitq sistemindəki hər hansı konkret
bir faktı intensivləşdirə bilər,
ancaq onu yarada bilməz. Bu baxımdan ən
qədim türk dilinin sintaktik arxitoktenikasını
müəyyənləşdirmək
üçün qaqauz dili kimi yazısı
və ədəbi dili o qədər
də inkişaf etməmiş digər
dillərin (Axısqa türkləri, xələc,
karaim, kaşqay və s. türklər)
açıqlanması xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir [57, s. 11].
|