Axısqa türklərinin
dilində də felin üç təsriflənməyən
forması vardır: məsdər, feli sifət
və feli bağlama.
Məsdər. Felin
adını bildirməyə xidmət
edən məsdər Axısqa türklərinin
dilində bir variantlı -max şəkilçisi
ilə formalaşır. Məs.: Həm
də biz yengmax üzrəydux. Bu nə demax
idi. Ağlamaxdan kəndini gücinən
saxladi [70, XI.1992]. Yorulmax bilmadan geca-gündüzi,
hüsnünə türkilər qoşeydim,
Vətən (G.Şahin), Bu işdə
yorulmax, yilmax, Deyin, bizə yaxışurmi?
(Yitkin Qomoroli).
Axısqa türklərinin
dilində məsdərlər hallananda yönlük
halda x səsi y səsinə, təsirlik
halda isə ğ səsinə keçir.
Məs.: ...iztirab və əzab izlərini
bizdən gizlətmaya çalışan
babamın hər kəlməsində
Vətən sevgisi, Vətən həsrəti
duyiyerdim. Odur ki, dədə-baba yurdumizi kendi
gözləriminan görmaği qərara
aldım [70, XI.1992].
Feli sifət. Axısqa
türklərinin dilində feli sifətlərin
xüsusi morfoloji göstəriciləri mövcuddur.
Bu morfoloji əlamətlər, əsasən,
oğuz qrupu türk dillərindəki şəkilçilərlə
uyğun gəlir. Həmin şəkilçilər
aşağıdakılardır:
1. İndiki zaman feli
sifət şəkilçisi -an, -ən:
Vətəndə doğulan çocux,\\
Qundaxdaydı biz sürüldük (İ.Şahzadə
oğli); Ey dərədə gürliyan
çay\\ Yay, səs-sədan ellərə
yay (c.Xalidov); Atılan ox geri dönməz
(əski söz); Sən, ey gözəl arzu,
günəş,\\ Dağ köskünə
çökən duman (c.Xalidov); Vaxtsız
ötən xorozin başıni kəsərlər
(əski söz); Zəhmətinən yeyilən
aci soğan,\\ minnətinən yeyilən
baldan tatlidur (əski söz).
2. Keçmiş zaman
feli sifət şəkilçiləri:
-mış: Bişmiş
aş qazanda qalmaz (əski söz), Bişmiş
aşa su qatma (əski söz), Qurumuş
ağacın kölgəsi olmaz (əski
söz) və s.
-dıği, -duği
şəkilçili feli sifətlər:
Verduğun bir yumurta,
öldürdün dürtə-dürtə
(əski söz), İp qırılduği
yerdən bağlanur (əski söz), Köçduğun
yurdun qədrini qonduğun yurdda bilürsün
(əski söz), Geyduği ipək, yeduği
kəpək (əski söz) və s.
Dıği, -duği
feli sifət şəkilçisi Azərbaycan
dilinin bütün dövrlərində də
geniş miqyasda işlənmişdir. Məs.:
Nəsimi sofi dəgişərdi ğəmindən
geydigi şalı (Nəsimi), Qazdığı
quyuya düşərdi əcəl (RƏF).
3. Gələcək
zaman feli sifət şəkilçisi -acax,
-əcax:
Kölgəsində
yatacax ağaci budama (əski söz), Öpüləcax
yüzi tüfrüləcax etmə (əski
söz), İnanılacax şeylərə
qısaca və topdan inanmaxdur [44, IV-V.1992].
Axısqa türklərinin
dilində indiki zaman anlayışı
ilə yanaşı, keçmiş zaman
məzmununu ifadə edən ağan, -egen,
-əyən feli sifət şəkilçisinə
də rast gəlirik. Bu şəkilçi
məlum və məchul fellərin sonuna
artırılaraq feli sifət əmələ
gətirir; şəxsin və ya əşyanın
əlamətini, keyfiyyətini və b.
xüsusiyyətini bildirir. Məs.: Yatağan
arslandan gezegen tilki eydür (əski söz),
Gezağan gəlinən, güləyən
qızdan çarşi-bazarda loti eydir (əski
söz) və s.
Feli bağlama. Axısqa
türklərinin dilində feli bağlamalar
fellərə xüsusi morfoloji göstəricilərin
artırılması ilə formalaşır.
Əksər türk dillərində -ıb
feli bağlama şəkilçisinə
bu dildə təsadüf olunmur. Bu şəkilçinin
funksiyasını ər də, ür də
və də şəkilçiləri
yerinə yetirir.
Axısqa türklərinin
dili -ibən, -ubən, -übən feli bağlama
şəkilçisinin müasir dövrdə
işlətdiyinə görə xüsusi
maraq doğurur. Bu qədim feli bağlama
şəkilçisi Azərbaycan dilində
XIX əsrin əvvəllərinə kimi
geniş miqyasda işlənmişdir. Bütün
ədəbi növlərdə yazılmış
əsərlərin dilində bu şəkilçi
özünü göstərir. Bu isə onun
həmin dövrlərin ədəbi dilində
normal olduğunu sübut edir [55, s. 171].
Axısqa türklərinin
dili bu şəkilçini qoruyub saxladığı
üçün qədim xüsusiyyətlərinə
sadiq qalmışdır: Öz ətməgin,
suyun bölübən verdi\\ Dənizlər
keçibən çox çaylar aşdi
(Müsəddin); Çoxdan bu yerlərə
divan tutmişlər,\\ Millətimi qul dəyibən
satmişlər\\ (Şimşək Sürgün
Kaxaretli); Qırx beş yaşında yoruluban
murd olur\\ Bir də təqavüt olub qocalur
könül (Usta Mürtəz); Bu sözümdən
əgər hissa almasan,\\ Əşna olub
söyləyibən gülməsən
(Usta Mürtəz).