Axısqa türklərinin
dilində öz zənginliyi və spesifik
xüsusiyyətləri ilə fərqlənən
nitq hissələrindən biri də feldir.
"Fellər real həyatda baş verən
və ya baş vermiş, verəcək
hərəkət, vəziyyət, proses,
hadisə haqqında müəyyən anlayış
əks etdirən nitq hissəsi olduğundan
öz mahiyyəti etibarilə dinamika əks
etdirir" [75, s. 3].
Axısqa türklərinin
dilindəki fellər, hər şeydən
əvvəl, milli orijinallığını,
ilkin mənalarını indi də qoruyub
saxlamışdır. Məsələn,
bişmək feli tarixən yetişmək
mənasında işlənmişdir.
Həmin məna Axısqa türklərinin
dilində indi də saxlanmışdır:
Tutlar da bişdi, yiyamadım bən\\ Təzə
urbayi geyamadım bən (cabir Xalidov).
Bişmək felinin
mənası inkişafın sonrakı
mərhələlərində bir sıra
türk dillərində, o cümlədən,
müasir Azərbaycan dilində diferensiasiya
olunmuş, əlavə mənalar kəsb
etmişdir. Yemək bişdi, Ət bişdi
kimi cümlələrdəki bişmək
feli ilə tut bişdi cümləsindəki
"bişmək" feli arasında müəyyən
məna fərqləri mövcuddur. Müasir
Azərbaycan dilində "tut bişdi"
yox, "tut yetişdi" ifadəsi işlədilir.
Bu dildə felin qədim
sintetik formaları Azərbaycan dilinin indiki
səviyyəsi ilə müqayisədə
saxlanılmışdır. Hər iki
dildən verilmiş aşağıdakı
cümlələrdə bu xüsusiyyət
özünü göstərir: - Bizi niya süriyerlər?
- yazux-yazux dilləndi [70, XI.1992], Sibirə
sürgün edirdilər (S.Əhmədov).
cümlələrdən göründüyü
kimi, Axısqa türklərinin dilində
felin sintetik forması (süriyerlər), müasir
Azərbaycan dilində isə analitik forma
(sürgün edirdilər) işlədilmişdir.
Müasir Azərbaycan
dili üçün arxaik hesab edilən fellərin
indi Axısqa türklərinin dilində
işləkliyi həmin dilin qədim xüsusiyyətləri
saxlaması ilə bağlıdır.
Məsələn, ulaşmaq (çatmaq
mənasında) feli M.P.Vaqifin, M.V.Vidadinin dilində
XVIII əsrdə işlənmiş, sonralar
passivləşərək sıradan çıxmışdır.
Vəfa qıl hər bivəfadara ulaşma
hər biiqrara (Vidadi) və s.
Axısqa türklərinin
dilində: bəni tez əvə ulaşturun,
öliyerim, günlərin bir günündə
axşam qaranluğunda bir şəhərə
ulaşiyer bir vilayətə ulaşiyerlər
("Şah Abbasinən usta" nağılından).
"Varmaq" qədim
fellərdən biridir. "Çatmaq",
«getmək» mənalarında Axısqa
türklərinin dilində işləkliyini
mühafizə etmişdir. Məsələn:
Vara-vara vardım o qara daşa (Dadaloğlu);
Unutdun çiçəqin qoxusunmi sən\\
Varmasın fərqinə gözəlluğun
sən\\ (A.M. Səfili); Vara-vara vardilar yüzə,\\
Tərbiyə verürdi gəlinə, qıza
(Səkinə Bayraqdarova).
Ağnamax - annamaq mənasında:
Bile ağnaşılmaz dünya varından,\\
Ğəmlənib oturma ahu-zarinən (Usta
Mürtəz);
Döşrülməx-
toplamaq, yığmaq mənasında: Küzə
yaxın meyvələri döşrülür
(A.M. Səfili).
«KDQ»da «döşürmək»
sözü yığmaq, dənləmək
mənasında işlənmişdir:
Böylə digəç qırq incə
qız yayıldılar. Tac çiçəgi
döşürdilər [38, s. 39].
Eyni mənaya Azərbaycan
dialektlərində (Tovuz, Şəmkir
və s.) də rast gəlirik [26, s. 240].
Axısqa türklərinin
dilində feli dialektizmlər də daha çox
morfoloji yolla əmələ gəlmişdir.
Belə fellərin formalaşmasında
la, -lə şəkilçisi fəaldır.
Məsələn: Yekələnib xub
nəvcivan olanda\\ Allah muradına oni yetürür
gedər (Usta Mürtəz); Muçlanıb
bir dibdə yumax kimi sən, Həzz alamasın
heç güldən qocalux (Aşıq
Məhəmməd Səfili).
Axısqa türklərinin
dilində elə fellərə rast gəlirik
ki, bunlar Azərbaycan dilindəki fellərlə
oxşarlıq təşkil edir, lakin həmin
sözün tərkibində fonetik fərqlər
görünür.
Qaxmax - qalxmaq mənasında:
İlk bahar olanda yaylaya qaxar (Aşıq
Məhəmməd Səfili).
Diferensiasiya mürəkkəb
fellərin quruluşunda da aydın müşahidə
olunur. Məsələn, "yola salmaq"
mürəkkəb feli Axısqa türklərinin
dilində "yola vurmaq" formasında öz
ifadəsini tapmışdır: Bizi yola
vurmağa az qala bütün köv yığılmışdı
(G.Şahin).
Bu dilə məxsus
feli dialektlərimizdən biri də "qataxlamax"
sözüdür. Qataxlamax-qovmaq mənasında:
Babasının da hersi çıxıyer,
oğluna bir sillə çekib qataxliyer ("Şah
Abbasinən usta" nağılından);
Qapiyə gələni qataxlamazlar (əski
söz).
Çapmax-kəsmək
mənasında: Gördilər ki, bir yerdə
bir usta ağac çapiyer, yoniyer; Sordi Şah
Abbas ustaya ki, sən ağac çapıb
yorulursunmi. ("Şah Abbasinən usta"
nağılından).
Çalmax-biçmək
mənasında: Yazda çalan (biçən)
qışda oynar (əski söz).
Şaşmax-azmaq,
çaşmaq mənalarında: ...yoxsul
düz ovada yoluni şaşurur (əski söz).
Yapmax-tikmək mənasında:
Karib kuşun yuvasini allah yapar (əski söz).
Qonmax-oturmaq, sakin, düşmək,
düşərgə salmaq, dayanmaq mənalarında:
Köçduğun yurdun qədrini qonduğun
yurdda bilürsün (əski söz). Bu felə
"Kitabi Dədə Qorqud"da da rast gəlirik:
Gətirib qara otağa qondurdular; Oğuz
yenə əyyamla gəlib yurduna qondu; Ol
(qırx) namərdlər dəxi bir yerdə
qonmuşlardı (KDQ).
Tütüməx-tüstüləmək,
yanmaq mənalarında: Köyün bacaları
tütüyürdü (nağıllardan).
Bu söz "tüstüləmək"
mənasında digər türk dillərində
də işlədilir. L.Budaqov türk-tatar
dillərində tütümək, tütəmək
- tüstüləmək, papiros çəkmək
fellərinin olduğunu göstərib, aşağıdakı
misalları vermişdir: Atəşim yanmadan
dütünüm dütür (Odum yanmadan tüstüm
tüstüləyir) [94, t. 1, SPb, s. 385]. Türkmən
və qaraqalpaq dillərində tüte, başqırd
dilində tötöü sözləri də
tüstüləmək deməkdir [214, s.
666; 199, s. 665]. Məlumdur ki, bu sözdən
"tütün" və "tüstü"
mənalarında tütün sözü də
əmələ gəlmişdir. N.K.Dmitriyev
qeyd edir ki, tütün sözü tüstü
mənasında daha sabitdir və bütün
türk dillərində işlədilir,
tütün (bitki) mənasında isə
yalnız Azərbaycan, türk, türkmən
dillərində müşahidə olunur
[120, s. 62]. Araşdırmalar göstərir
ki, tütün sözü dilimizdə tüstü
mənasında yoxdur, tütümək feli
isə dialektoloji lüğətlərdə
öz əksini tapa bilməyib [37, s. 80].
Sarmax-salmaq mənasında.
Felin kökü sa sözüdür. Sa qədim
fellərdən biridir. Təkhecalıdır.
Axısqa türklərinin dilində sar (max)
şəklində sabitləşmişdir:
Bən bir türküm, sülhi dostlux ararım\\
Səvdügümün boynuna qol sararım
(c.Xalidoğlu).
Savulmax-çəkilmək
mənasında: Gördün dəli, savul
geri (əski söz).
Əgləməx-dayandırmaq
mənasında: Bir əglət maşini,
əglət a qardaş (c.Xalidoğlu).
Yanğılmax-uduzmaq
mənasında: Alan vurdi, satan yanğıldi
(əski söz).
Axısqa türklərinin
dilində fel yaradıcılığı
sahəsində zəif inkişaf edən
proseslərdən biri analitik üsuldur. Bu
üsulla həm mürəkkəb, həm
də tərkibi fellər formalaşır.
Axısqalıların dilinin zəif inkişafı
vaxtilə yaranmış sintetik formaların
analitik formalarla ifadəsini ləngitmiş,
nəticədə dəyişkənlik
baş verməmişdir. Beləliklə,
"deyə bilməmək", "geyə
bilməmək" tipli fellər bu dildə
"diyamamax", "geyamamax" formalarında
öz əksini tapmışdır. Yəni,
ilkin quruluş hələ də saxlanmışdır:
Yürək sözümi diyamadım (deyə
bilmədim) bən\\ Təzə urbayi geyamadım
(geyə bilmədim) bən (c.Xalidoğlu).
"Qoruya bilmək"
forması isə "qoruyamaz" sintetik feli
ilə öz ifadəsini aşağıdakı
cümlədə tapmışdır:
Farzın nə demax olduğunu bilmiyən
bir adam dinini, imanını qoruyamaz [70, XI.1992].
Aramax-axtarmaq, bulamax-tapmaq
mənalarında: Adamın birinin eşegi
itiyer, kövüni ariyer, bulamiyer (lətifələrdən);
Çox aradım, bulamadım fəndimi
(Musiqi folkloru).
Yaxmax-yandırmaq mənasında:
Biri misəfirluxda sicax çorbayi yiyer, ağzıni
yaxiyer ("Üfür dağı" nağılından).
Yaxışmax-yaraşmaq
mənasında: Ağlamax bənə
yaxışur (Musiqi folkloru).
Konuşmax-danışmaq
mənasında: Biri diyer olan (oğlan) bir
adam oleydi da, konuşaydıx ("Bacanaqlar"
lətifəsindən).
Ağırlamax-əzizləmək
mənasında: İlim müsafirləri
ağırladı. Azərbaycan dilinin dialektlərində
qalan bu felə "Kitabi-Dədə Qorqud"da
da təsadüf edilir: Üç gün tamam
ağırladı.
Durur (Turur). Təxminən
XVIII əsrə qədər Azərbaycan
ədəbi dilində öz əksini tapan
durur feli digər bir felə yanaşaraq mürəkkəb
fel əmələ gətirmişdir.
Sonradan bu fel -dır, -dir, -dur, -dür formalarına
keçmiş və şəkilçiləşmişdir.
Maraqlıdır ki, Axısqa türklərinin
dilinin morfologiyasında bu proses getməmiş,
sadələşmə baş verməmişdir.
Müasir el şairlərinin dilindən verilmiş
aşağıdakı fakt dediklərimizə
sübut ola bilər: Boran olsa taldaya qaç,\\
Puvarından aldurur paç (c.Xalidoğlu).
Anadoluda yaşamış axısqalı
aşıq Üzeyir-Usta\Fakirinin də qoşmalarında
bu şəkilçiyə rast gəlmək
olur: Ahıskaydı burda ellərin hası\\Y
a k d u r u r ateşe şenligi, nası (M.F.Kırzıoğlu.
Ahıskalı 14 halk şairimizden birer parça,
s.7).
Axısqa türklərinin
dilində müstəqil fellərlə
düzələn mürəkkəb fellər
də çoxluq təşkil edir. Belə
fellər həmin dilin morfoloji quruluşunu
zənginləşdirən mənbələrdəndir:
Onca həsrət çekmiş puvarlar bizə,\\
Qocalıq gözünin yaşi qurumiş
(c.Xalidoğlu); Qulaq verməz ata-ana sözünə
(Usta Mürtəz).
"Qulaq verməz"
mürəkkəb feli müasir Azərbaycan
dilində "qulaq asmaz" formasında öz
ifadəsini tapır. Seyrə çeker birikləri,\\
Şıryaladur örükləri (c.Xalidoğlu);
Perik düşdux quşlar kimi yuvadan,\\ Ömür
sürdux həsrətinan, qəminan (G.Şahin).
Göründüyü
kimi, bu dildə də mürəkkəb
felin əmələ gəlmə prosesində
köməkçi fellərlə yanaşı,
müstəqil fellər, həmçinin
idiomatik birləşmələr də
fəal iştirak edir.
Felin şəxs kateqoriyası.
İş və hərəkətin
kim tərəfindən göründüyünü
ifadə edən şəxs kateqoriyası
xəbərin mübtədaya olan münasibətindən
meydana çıxır. Bu kateqoriya xüsusi
morfoloji göstəricilərlə əmələ
gəlir. Axısqa türklərinin dilində
felin şəxs şəkilçiləri
digər türk dillərindən bəzi
fonetik dəyişiklikləri ilə fərqlənir.
I şəxsin təki:
m, -im: Yeşil dərələrə
qaçeydi-m, Vətən,\\ Bağli qapilərin
açeydi-m, Vətən (Güləhməd
Şahin); Yetər yerimdə saymiş-im,\\
Qərib adından doymiş-im, Adımi
Yitgün qoymiş-im (Yitgin Qomoroli); ...bu gecə
köti rüvə görmiş-im [70, XI.1992].
I şəxsin cəmi:
x, ux: Perik düşdu-x quşlar kimi yuvadan,\\
Ömür sürdü-x həsrətinan,
qəminan (Güləhməd Şahin);
Nənəm, dədəm gezən yollar\\
Xoş görüşdu-x, xoş görüşdu-x
(cabir Xalioğlu); Meşaya gediyer-ux [70, XI.1992].
II şəxsin təki:
n, sin, -sın: Demiş-sin, demiş-sin sözün
düzüni,\\Qalsın soxaxlarda ayıran
bizi (G.Şahin).
- Netay sanın səvgülli
gözlərən, Vətəni görəcaxsın
- deyirdilar [70, XI.1992].; Xeyir-dua veranlar və
"gedib bizim kövi görürsün"
-diyanlar, yarvaranlar çox idi).
II şəxsin cəmi:
z, iz: Fond açmayi təklif etdi-z\\ Axır
muradıza yetdi-z,\\ Hər qapiya yüz yol
getdi-z\\ Ayağız xeyirli olsun (Yitgin Qomoroli);
Yigid kimi mərd durmiş-iz\\ Göksə
nişan yapdurmiş-iz,\\ Qurd rəmzli boyax
vurmiş-iz\\ Boyağız xeyirli olsun (Yitgin
Qomoroli).
III şəxsin təki:
0 sıfır morfemdə:
Saux-sazax adami qılıc
kimi kesiyerdi [70, XI.1992], İlk qar qışın
ağır keçəcağından
xəbər veriyerdi [70, XI.1992].
- Sizidəmi meşaya
götüriyer-lər? Çocuqlar da onlara
qoşulub dad-fəryad qopariyerdi-lər [70,
XI.1992].
Axısqa türklərinin
dilində idi yarımçıq feli geniş
dairədə işlənir. İdi yarımçıq
feli ad və fellərə qoşularaq zəngin
semantik çalarlar yaradır.
Adlara qoşulan idi yarımçıq
feli: Göz işləduxca hər tərəf
bam-bayaz idi [70, XI.1992]; Əli silah tutanların
həpisi davada idi [70, XI.1992], Əvdə
qalanlar qocalar, əlillər, çəl-çocuxlar
idi [70, XI.1992].
Digər türk dillərində
reduksiya olunmuş formalara bu dildə təsadüf
olunmur. Məsələn, "deyildi"
forması bu dildə "dəgül idi"
formasında müşahidə edilir: Ağlaşanlar
təkcə cəməət dəgül
idi [70, XI.1992].
Axısqa türklərinin
dilində idi yarımçıq feli adlara
qoşulduqda bitişik də yazılır.
Məsələn: heç bişədə
dözüm yoxiydi. Hər şey kövrəydi
[70, XI.1992]; Təkcə əsgərlər
daşürəkliydi, verilən tapşuruğa
görə onlar belə də olmaliydilər
[70, XI.1992].
Fellərə qoşulan
idi yarımçıq felinin ixtisar forması
bu dildə işləkdir: Genə təzələndi
esgi dərdlərim\\ Bayramda qol-qanad açeydim,
Vətən!\\ Sənin gül nəfəsin
duymax üçün bən\\ Quş olub
havanda uçeydim, Vətən (G.Şahin);
Yeşil dərələrdə qaçeydim,
Vətən\\ Savux puvarlardan içsaydım,
Vətən\\ Hüsnünə türkilar
qoşeydim, Vətən,\\ Onsuz, bircə
kərə göreydim, Vətən! (G.Şahin).
Göründüyü
kimi, bu formalar, əsasən, keçmiş
zaman anlayışını ifadə
edir.
Felin şəkilləri.
Hərəkətin obyektiv varlığa
olan münasibəti Axısqa türklərinin
dilində də felin şəkil kateqoriyasını
da əmələ gətirmişdir. Dil
faktları göstərir ki, bu dildə felin
əmr, xəbər, vacib, arzu, şərt
şəkilləri mövcuddur. Lakin ası,
-əsi şəkilçili lazım şəklinə,
həmçinin sual, davam və bacarıq
şəkillərinə bu dildə təsadüf
etmək olmur.
Əmr şəkli.
Axısqa türklərinin dilində də
felin əmr formasının xüsusi morfoloji
göstəricisi yoxdur.
Əmr şəklinin
I şəxs təki digər türk dillərindən
fərqli olaraq -em şəkilçisinin
əlavəsi ilə meydana gəlir: Bir
əglət maşini, əglət, a
qardaş\\ Bir şəkil çekem (c.Xalidov).
Axısqa türklərinin
dilində əmr şəklinin I şəxsinin
təki qədim -əyim, -ayım şəkilçisi
ilə də formalaşır. Bu forma Axısqa
türklərinin dilində geniş yayılmışdır:
Oyan da, oyan da ufaq da yavrum\\ Bən edəyim
firğani (c.Xalidov); cabirim, gətirəyim
tab,\\ Gözəllügə yoxdur hesab (c.Xalidov).
Yazılı abidələrin
dilini nəzərdən keçirdiyimiz zaman
bu formaların, başlıca olaraq, dilimizin
təşəkkül dövründə,
eləcə də XÜI-XÜII əsrlərdə
və qismən də XIX əsrin yazılarında
işləndiyi məlum olur: Mana rüxsət
ver ta varayım və məni satanlara vida
edəyim (Şühədənamə);
Aparım satayım çovhər firuşə
(Fədai).
Əmr şəklinin
I şəxs cəmi Axısqa türklərinin
dilində birvariantlı -ax şəkilçisi
ilə formalaşır. Məs.: gedax, seyr
edax, saçax (seçmək mənasında)
və s. Hayden gedax çıxax tağlar
başına\\ Biz seyr edax qayasına, taşına
(c.Xalidov); İlimi başçi saçax
(danışıqdan).
Müasir türk dilində
-ax şəkilçisinin funksiyasını
-alim, -elim şəkilçisi yerinə
yetirir: Kalalim, alalim, soralim.
Axısqa türklərinin
dilində felin əmr şəklinin sonuna
artırılan şəxs şəkilçilərindən
biri də -əlim, -alım göstəricisidir.
Müasir türk dilləri üçün
arxaikləşmiş və istifadədən
qalmış bu şəkilçi indi
də bu dildə fəaliyyətini davam
etdirir: Gəl bizim baxçaya edəlim seyran,\\
Bülbül aşiq olmuş bir gülə
heyran (Pir Sultan Abdal); Gəl içəlim,
qana-qana,\\ Şifadur məvlud şərbəti,\\
Zikr edəlim dönə-dönə,\\ Şifadur
məvlud şərbəti.\\ Əşk
ataşına yanalım,\\ Şəmi-pərvanə
dönəlim,\\ Möminlər için qanalım\\
Şifadır məvlud şərbəti\\
Nerdə kaldi o Zediban dərəsi?\\ Eşidilməz
suların şərşərəsi.\\
Yeşil, gözəl Azqurumun meşəsi,\\
Gəl dönəlim o yerlərə, arkadaş!..
(Müdirin türkülərindən).
-əlim, -alım
şəxs şəkilçisi, əsasən,
iş və ya hərəkətin iki
və daha çox şəxs tərəfindən
birlikdə görüldüyünü bildirir.
XX əsrin əvvəllərinə kimi
yazılı dildə işlənən
-əlim, -alım şəxs şəkilçisi
ardıcıl bir inkişaf xətti keçirməmişdir.
Materiallar bu şəkilçilərin bütün
dövrlərdə bir səviyyədə
işləndiyini göstərmir. Müasir
canlı danışıq dili də bunun
ümumxalq dilinə dərin nüfuz etmədiyini
göstərir. Xalq ədəbiyyatı
materiallarının dilindən məlum
olur ki, əsl Azərbaycan dilinə aid olan
bu xüsusiyyət bu şəxs şəkilçisini
sıradan çıxarmışdır
[55, s. 140].
Əmr şəklinin
II şəxs təkinin heç bir morfoloji
göstəricisi yoxdur. Bu əlamət Axısqa
türklərinin dili üçün də
səciyyəvidir. Əmr çalarları
bu şəxsdə daha kəskin ifadə
olunur. Məs.: qax (qalx), çal (biç),
qataxla, əglə, tayarla, yax və s. İşi
səv. İnsan ol, sən yüzi ağ
ol (c.Xalidov); Kaşlarını tayarla, gözəl
görünmax üçün (Səfili).
Əmr şəklinin
II şəxs cəmi Azərbaycan dilində
olduğu kimi -ın, -in, -un, -ün şəkilçisi
ilə əmələ gəlir: Ey insanlar
eylüklərə alışın,\\
Umidinən hər bir işə çalışın
(c.Xalidov); Ayılın, ey türklər
Vətən əldən gediyer [70, XI.1992].
Əmr şəklinin
III şəxs təki -sın, -sin, -sun,
-sün, cəmi isə -lar, -lər (-nar,
-nər) şəkilçilərinin əlavəsi
ilə yaranır. Məs.: sorsun, bulsun, tayansın,
qullansınlar, düzsünnər və
s.
Zurnaçibaşi tayansin,
qaval çalinsin (əski söz); Sufralara arpa
unnunnan bişmiş aş düzsinnər
("Şah Abbasinən Usta" nağılından).
Xəbər şəkli
üç zamanda - indiki, keçmiş və
gələcək zamanlarda əhatə
olunur.
İndiki zaman Axısqa
türklərinin dilində -iyer (birvariantda)
şəkilçisi ilə düzəlir:
Pəncərədən baxiyer,\\ Almış
məndil toxiyer,\\ Kız, sənin gözəllügün\\
Bunda bəni yaxiyer (mani).
İndiki zaman şəkilçili
fellərə şəxs şəkilçiləri
də artırılır. Yəni, felin
indiki zamanı hər üç şəxsin
tək və cəmində işlənə
bilir. Məsələn:
Doğma Vətən
toprağında on günlük müsafir
olmağın doğrusi babam üçün
nə qədər çətin və
dözülməz olduğuni onun həyəcanlı
səsindən hiss ediyerdim [70, XI.1992]; Əsgərlər
isə bağıra-bağıra əmr
ediyerdilər [70, XI.1992]; Sizi bu orqanlar ədrəfində
birləşməyə çağıriyerux
[44, IV-V.1992].
Axısqa türklərinin
dilində indiki zamanın -ur şəkilçisi
ilə ifadə edilməsi faktına da
rast gəlmək olur: Bu elə bir cənnətdur
ki, hər qarış torpağıni
cəh-cəh vurur, dağlarının
ən uca zirvələrində qartallar
məskən salur (G.Şahin).
-ur şəkilçisi
Axısqa türklərinin dilində -ar (qeyri-qəti
gələcək zaman) şəkilçisinin
funksiyasını da yerinə yetirir. Məsələn:
cabir heyran-heyran durur (durar)\\ İlhamına
bəzək vurur (vurar) (c.Xalidov); Böyügün
sözüni tutmiyan uluya-uluya qalur (qalar/əski
söz); Dəmür nəmdən, insan qəmdən
çürür (çürüyər/əski
söz); Vaxtıni yitürən bəxtini
yitirür (itirər) əski söz); Kişi
olan sözündə durur (durar) əski söz)
və s.
Axısqa türklərinin
dilində I şəxsin cəmində
indiki zaman şəkilçili fellərə
-ux şəkilçisi əlavə olunur:
Niyyatızi biliyerux,\\ Sizə uğur diliyerux,\\
Xoş soraxlar aliyerux (Yitkin Qomoroli).
Keçmiş zaman.
Axısqa türklərinin dili üçün
həm şühudi (di), həm də nəqli
(miş) keçmiş zaman şəkilçiləri
xarakterikdir. Bu şəkilçilər axısqalıların
dilində yalnız birvariantda işlədildiyi
üçün digər türk dillərindən
fərqlənir. Məsələn: Xalqımız
ölmədi, işlədi, yapdi, əkdi,
tikdi əməksevər bir xalq kimi yaşadi
[44, IV-V.1992].
Şühudi keçmiş
zamanda işlənən fellər də
şəxs şəkilçilərini
qəbul edir. Məsələn: Xalqın
tələhinə baxdiz,\\ Axıri ayaği
qaxdiz,\\ Qarşımızda çirax yaxdiz
(Yitkin Qomoroli).
Maraqlıdır ki,
müasir Azərbaycan dilində II şəxsin
cəmində işlənən -nız,
-niz, -nuz, -nüz şəkilçilərinin
vəzifəsini bu əhalinin dilində
yalnız -Z şəkilçisi yerinə
yetirir.
Nəqli keçmiş
zaman şəkilçili fellərdə
isə şəxs şəkilçisi
II şəxsin cəmində iz -göstəricisidir:
Yigid kimi mərd durmişiz\\ Göskə
nişan yapdurmişiz,\\ Qurd rəmzli boyax
vurmişiz (Yitkin Qomoroli).
I şəxsin təkində
nəqli keçmiş zaman formalarına
- im şəkilçisi artırılır.
Azərbaycan dilində bu şəkilçini
-am, -əm qrammatik göstərici əvəz
edir. Müqayisə et: Yetər yerimdə
saymişim,\\ Qərib adından doymişim,\\
Adımi Yitkün qoymişim (Yitkin Qomoroli).
I şəxsin cəmində
nəqli keçmiş zaman formalarına
-ux şəkilçisi artırılır.
Bu şəxs şəkilçisi də
birvariantlıdır: Allah deyib oturmişux\\
Yürəkdə qəm bitürmişux,\\
Hayıf, çox şey yitürmişux
(İ.Şahzadə oğli).
Türk dillərində
nəqli keçmiş zaman tarixən -ib
şəkilçisi ilə də ifadə
olunmuşdur. Lakin Axısqa türklərinin
dilində bu şəkilçinin funksiyasını
-ar şəkilçisi yerinə yetirmişdir:
Sora sögüdə çıxar da (çıxıb)
gizlənürsün ("Şah Abbasinən
Usta" nağılından).
Gələcək
zaman. Axısqa türklərinin dilində
gələcək zaman struktur - semantik cəhətdən
iki formada təzahür edir: qəti gələcək
və qeyri-qəti gələcək.
Qəti gələcək zaman acax, -əcağ
şəkilçisi ilə ifadə olunur:
Qaynar qazan taşacax\\ Yol gədükdən
aşacax (mani); cəməhət vaqonlari
görüb dəhşətə gəldilər,
"Beləmi vaqonlarda götürəcağlar"!
[70, XI.1992].
Qəti gələcək
zaman şəkilçili fellər də
şəxs şəkilçilərini
qəbul edir. Başqa türk dillərindən
fərqli olaraq, Axısqa türklərinin
dilində II şəxsin cəmində
-ux şəkilçisi qəbul edən
fellərdə -acax şəkilçisinin
sonundakı "x" səsi "v" səsinə
keçir. Məsələn, Xalqımızın
birluği və əzim-davası sayasında
Vətənimizi alacavux [143, IV-V.1992].
Felin qeyri-qəti gələcək
zamanı Axısqa türklərinin dilində
iki formada -ar, -ər; -ır, -ir, -ur, -ür
formalarında intişar tapır. Məsələn:
Qarşıda çıraq yanar,\\ Baxduxca
irax yanar (mani); Bənim üstümi açar,
əl-ayağımi yaxar ("Şah Abbasinən
usta" nağılından); Böyügün
sözüni tutmiyan uluya-uluya qalur (əski söz);
Dəmür nəmdən, insan qəmdən
çürür (əski söz) və s.
H.Mirzəzadə tarixən
həm -ar, həm də -ir şəkilçiləri
arasında olan yaxınlıqdan bəhs
edərkən göstərir ki, burada zaman
anlayışı qismən genişdir.
Məhz buna görə də müzare zamanın
morfoloji əlaməti olan -y, -ər, -ar şəkilçisi
ilə indiki zamanın morfoloji əlaməti
olan -y -ir, -ır,-ür, -ur şəkilçiləri
arasında müəyyən qədər
yaxınlıq vardır. Bu yaxınlıq
özünü həm şəkli cəhətdən,
həm də məzmun cəhətdən
aydın surətdə göstərir. Yazılı
abidələrin dili üzərində
apardığımız müşahidələrdən
məlum olur ki, bu yaxın keçmişə
qədər formal cəhətdən indiki
zaman şəkilçiləri ilə ifadə
edilən fellər, məzmun etibarı
ilə gələcək müzare zamanı
bildirmişlər. Məsələn:
Sirri-ilahi bilən şol xəttü xalı
bilür hala xəbir olmiyan qanda bu hali bilür
(Nəsimi); Nə əhli bilad olmaqla sahibi
qəbul olur, nə biyabanlarda durmaqla dana qabili-vəhşət
olur (Füzuli) [55, s. 156].
-ar şəkilçili
felin qeyri-qəti gələcək zamanı
digər türk dillərindən fərqli
şəxs şəkilçiləri
qəbul edir. Məsələn, II şəxsin
təkində bu dil üçün sın
şəkilçisi məqbuldur; Puvar, zarxoş
axarsın,\\ Mor-mənəmşə
qoxarsın,\\ Bəxtülli puvar sana\\ Yar yüzünə
baxarsın (mani).
Axısqa türklərinin
dilində müzare zamanın qədim forması
olan -məz, -maz şəkilçisi də
işləkdir. Bu şəkilçi inkarlıq
bildirir. Məsələn: Bizə güc
gələməz boran, qar, savux (G.Şahin);
Bazısi arar-bulamaz, bazısi bulur -yiyamaz (əski
söz); Asıl azmaz, bal kokmaz (əski söz)
və s.
Müasir Azərbaycan
dilində bu forma analitik formada (gələ
bilməz, yeyə bilməz) işlədilir.
Bu şəkilçi
ilə yanaşı müzare zamanın
inkarı üçün -man, -mən şəkilçisindən
də bu əhalinin dilində istifadə
olunur: corabın naxışları\\ Çıxamam
yoxuşları (c.Xalidov); Məniyə
xoşum gəlür,\\ Ağlatman, yaşım
gəlür (mani).
Azərbaycan dilinin materiallarından
aydın olur ki, -man, -mən şəkilçisi
XVIII əsrə qədər dilimizdə
işləkliyini saxlamış, sonra fəaliyyətini
dayandırmışdır. Klassiklərin
dilindən verilmiş aşağıdakı
nümunələr də fikrimizi təsdiqləyir:
Nəqşi-tavus istəmən ondan cəmalin
yekdurur (Xətai); Yar əbrusinə bənzətmən
səni ey mahi-nov (Füzuli).
Bu qədim xüsusiyyət
Axısqa türklərinin dilində qalmaqla
yanaşı, həmin şəkilçinin
-məm, -mam formaları da işləkliyini
qoruyub saxlamışdır. Məsələn:
Getdim Kexvana, çəkməm talaşi,
Süngəret halvasi, ətməgi-aşi
(M.Səfili).
-məm, -mam formalı
müzare zaman şəkilçilərinə
XVII-XVIII yüzilliklərin Azərbaycan aşıq
poeziyasında da rast gəlirik: Sinən bənzər
Savalanın qarına, Dəgişməm
dünyanın küllü-varına (Aşıq
Abdullah); Hicran xəstəsiyəm yeməm
şəkəri, Qoynundakı nara qıyalım
pəri (Aşıq Abbas).
Arzu şəkli. Axısqa
türklərinin dilində arzu şəklinin
formalaşmasında -a, -e şəkilçisi
mühüm yer tutur. Arzu şəklini meydana
çıxaran -a, -ə, -e şəkilçiləri
əvvəllər bacarıq, mümkünlük
anlayışları da yarada bilmişdir
[62, s. 98]. Bu anlayışlar bəzi türk
dillərində analitik, bəzilərində
isə sintetik yolla əmələ gəlir.
Axısqa türklərinin dilində bu anlayışların
formalaşmasında sintetik yol əsas yer
tutur. Analitizm sonrakı dövrün, inkişafın
nəticəsi ola bilər. Belə ki, aça
bilmədim, daşa bilmədim, yaşaya
bilmədim, coşa bilmədim, uça bilmədim
kimi analitik fel formaları bu dildə açamadım,
daşamadım, yaşamadım, coşamadım
şəkillərində təqdim olunur.
Bu anlayışlarda bacarıqla yanaşı,
arzu şəklinin mümkünlüyü
ifadə olunmuşdur. Aşağıdakı
şer parçalarında verilmiş nümunələr
bu baxımdan maraq doğurmaya bilməz: Fələk
bizi sıhırlamiş, bağlamiş,\\
Bu sıhıri açamadım, Vətənim
(G.Şahin); O topraği qarış-qarış
yaliyan,\\ Çaylar kimi daşamadım Vətənim
(G.Şahin); Bitmədi fələgin ayrilux
qəmi,\\ Qucağında yaşamadım,
Vətənim\\ Na eşqinan puvarlardan su içdim,\\
Na ilhamsız coşamadım, Vətənim
(c.Xalidov); Tutlar da bişdi, yiyamadım bən\\
Təzə urbayi geyamadım bən\\ Yillər
uzuni sevmişim səni\\ Yürək sözümi
diyamadım bən (c.Xalidov).
Vacib şəkli.
Əksər türk dillərində müşahidə
edilməyən felin vacib şəkli Axısqa
türklərinin dilində geniş yayılmışdır.
Oğuz qrupu dillərində olduğu kimi,
bu əhalinin dilində də vacib şəkli
-malı, -məli formasında müşahidə
edilir. Məsələn: Buni biz türklər
bilməliyux. Əldən hər şey
çıxsa da, yürəkdən umut çıxmamalidur.
Vətənimizin hürmətinə çalışmaliyux
ki, Mesxeti adlanan vətənimizə dönə
bilax. Ancaq vətənə doğri çalışmaliyux.
Konfransın işində 100 nəfərdən
çox misəfir iştirak etməliydi
[44, IV-V.1992].
Şərt şəkli.
İş və hərəkətin
icra edilməsini müəyyən şərtlə
bağlayan bu şəkil Axısqa türklərinin
dilində -sa, -se şəkilçisi ilə
yaranır: içsem, alsam, ayıtsa, çeksex
və s.
Felin şərt şəkli
Axısqa türklərinin dilində şərt
çaları ilə yanaşı,arzu
və istək mənalarını da
ifadə edə bilir. Məsələn:
Yüz yillux ömürə ömür demazdım\\
Savux puvarlardan içsaydım, Vətən!
(G.Şahin).
Felin şərt şəkli
Axısqa türklərinin dilində I şəxsin
təkində -m, II şəxsin təkində
-n, I şəxsin cəmində -k, x, II
şəxsin cəmində -nız, -niz
şəxs şəkilçilərini
qəbul edir. III şəxsin tək və
cəmi oğuz qrupu türk dillərində
olduğu kimidir.