Güclü yad təsirlər
əhatəsində olmasına baxmayaraq,
Axısqa türklərinin dilində adlarla
bağlı milli, orijinal xüsusiyyətlər
qorunub saxlanmışdır.
Müxtəlif əşyaların
adlarını bildirdiyi üçün isimləri
aşağıdakı növlərə
ayırmaq olar:
1. Şəxs adlarını
bildirən isimlər. Xüsusi adların
bu növünə kişi və qadın
adları, familiyalar və ləqəblər,
eləcə də nəsil adları daxildir.
Axısqa türklərinin dilində işlədilən
şəxs adlarını aşağıdakı
kimi qruplaşdırmaq olar:
a) Kişi adlarından
ibarət olan isimlər: Abbas, Abdul, Bekir, Vətən,
Ğafur, Dəmür, İsmət, Kətib,
İlim, Osman, Fəzli, Həmit və s.
Axısqa türklərinin
dilində mürəkkəb kişi adları
da çox işlənir: Lətifşah,
Mərdali, Dursunali, Əmürxan, Bekzadə,
Təhərmirzə, Elbəqi, Şahzadə
və s.
b) Qadın adlarından
ibarət olan isimlər: Asli, Altun, Bəlkiya,
Qəvhar, Qünəş, Dəstə,
İpək, Kəbirə, Niqər (sadə),
Yazqül, Şahsənəm, Narqül, Narqözöl,
Mahşəkər, Janxanım, Qülbahar,
Qüldəstə, Bağdaqül (mürəkkəb).
v) Familiya bildirən
isimlər -ov, -yev, -yeva şəkilçiləri
ilə düzəlir: Akifov, Abidov, Lətifov,
Aslanova, Binaliyeva, Heydarova və s.
Axısqa türklərinin
dilində gürcü, qazax familiyalarını
bildirən isimlərə də rast gəlirik.
Bu da, onların həmin ərazilərdə
tarixən yaşamaları ilə əlaqədardır:
Beridze, Kiknadze, Qoqolaşvili (gürcü), Raxmatullin,
Mustafina (qazax).
q) Ləqəblərdən
ibarət olan xüsusi isimlər. Ad yasağı
ilə bağlı olaraq Axısqa türkləri
bir - birinə ləqəblərlə
daha çox müraciət edirlər. "Bir-birinə
çox vaxt adla yox, məhz belə ifadələr
və ləqəblərlə müraciət
etmələri, yəqin ki, qədim magig
təsəvvürlərin, insanı şərdən
qorumağa yönəlmiş ad yasağının
qalığıdır" (27, s. 89). Axısqa
türkləri arasında yayılmış
əsas ləqəblər bunlardır:
Aprak (tənbəl), Beç-səmə
(yelbeyin), Verasiya (avara, səfil), Qabaquyrux (yekəbaş,
lovğa), Şoşi (acgöz), Hoyrat (eybəcər),
Quduz böcek (əsəbi, çılğın),
Nakubal (balacaboy), Poşa (səfil), Peçxat
(əl-ayağa dolaşan adam), Palabuyrux (lovğa),
Sürünti (gəzəyən), Sünəfə
(acgöz, qarınqulu), Soxax süpürgəsi
(gəzəyən adam), Əgri (yovuşmaz
adam), Gecrəvi (dəcəl, zəhlətökən),
Xınzır (kobud), Çibil (fağır),
Manqurt (tənha, yad), Fetil (zəif), Tazlax,
Sırıx, Filiç boyli (uzun adam/,Ağzıqara
(Rəhim), Zarxoş (Qafur), Qanli (Osman), Qurd
(cələm), Dınbıl (Xəlil),
Tilos (Xəlil), Atqafa (Məcid), Zıbıl
(Məhlüd), Zəhət (Zəhəddin),
Şamo (Şəhməndər, Təfo
(Təvfik), Fato (Fətimə) və s.
d) Nəsil adlarından
ibarət olan isimlər. Nəslin mənşəyi
nəsil adlarında, taxımlarda əks
olunur. Axısqa türklərində nəsil
adları soy-kök, peşə-sənət,
tarixi xidmətlər nəticəsində
meydana çıxır. Taxımın
hər birində bir neçə ailə,
familiya əks olunur. Axısqa türklərində,
əsasən, - gil və - lar, - lər
şəkilçiləri ilə əmələ
gələn taxımlar çoxluq təşkil
edir: Balcigil, Dabaxgil, Badurgil, Bampagil, Torogil, Qocagil,
Çolakgil, Mehrigil, Qoryagil, Çobangil və
s.
-gil şəkilçisi
mürəkkəb taxım adlarına da
qoşulur: Səfərdədəgil,
Saracoğullarigil, Süliağagil, Qayadədəgil,
coşğundədəgil, Ömürdədəgil,
Topaloğullarıgil, Yavanoğullarigil, canioğullarigil
və s.
- lar, - lər şəkilçili
taxım adları: Boranlar, Abdurazaxlar, Totoşlar,
Kirtanalar, Lanqalar, Həkimgillər, Qırımlar,
Bayraqdarlar, Gidellər və s.
2. Ümumi insan adlarından
ibarət olan isimlər. Belə isimlər
qohumluq bildirən terminlərdən ibarətdir:
dada (böyük qardaş), nənə,
baba, ana, torun (nəvə), şöbere
(nəticə), şöpşek (kötücə),
görüm (baldız), abla (böyük bacı),
koja (ər), kari (arvad) və s. Ana qızına
taxt vermiş, baba qızına baxt vermiş
(əski söz); Kari yüzli adamnan, adam yüzli
karidən əlhəzə (əski söz);
Yengələrin evinə düşmüş
(türkü) və s.
3. Heyvan adlarını
bildirən isimlər. Belə isimlər
zooloji terminlərdən ibarətdir: tavar,
tay, oğlax, avi, sığın, tavşan,
douuz, kuzi və s. Gezərdi içində
avisi, kurdi (İlim Şahzadayev), Büzüler
porsux kimi (herslatma), Avi meşədən
küsmüş... (əski söz), At olmiyan
yerdə eşəg də atdur (əski
söz), At yerinə eşəg bağlama
(əski söz) və s.
4. Bitki adlarını
bildirən isimlər: kirəz (gilas), jəuüz
(qoz), ulaf (darı), pirinç (düyü),
çarxala (çuğundur), qül, lələ,
kar çiçəqi, mənəmşə
və s. Bağ başında kirəzlər,
Nəçün meyva vermazlar (mani); Pirincli
plavda büşürdilər (türkü);
Güzə yaxın meyvələri döşrulur;
Pantasi, füruci, haxlıma gəldi (İlim
Şahzadayev) və s.
5. Bədən üzvlərinin
adlarından ibarət olan isimlər: yüz,
arın, yanax, boyun, boğaz, əl, bel, parmax,
kıç və s.
6. cansız əşyaların
adlarından ibarət olan isimlər: zandux,
çırağ, taş, yastux, orax, məndil
və s.
7. Peşə, vəzifə
və ixtisasla bağlı isimlər: Meyxanaçi
(Meyxaniçidən şahit iştədilər,
sərxoşi göstərdi (əski söz);
zurnaçibaşi (Zorun var isə, zurnaçibaşi
ol (əski söz), Avci (Avci vurdu düşürtdilər
yuvadan (türkü).
8. Toponimik vahidlərdən
ibarət olan isimlər: Varxan, Seniban, Abastuban,
Laşe, Kikinet, Pulate, Zediban, cela, Adıgün,
Zanav və s.
9. Mücərrəd
məfhumların adlarını bildirən
isimlər: hetmat (Nə hekmatdur - kavuşsam
da, ayrılsam da yaşi sel-sel (c. Xalidov), Həsrət
(həsrət çəkdim, səni gördüm
(c. Xalidov), qürbət (Qürbətlərdə
kimsən yoxmi, təkmisin (İ. İdrisov)
və s.
İsmin quruluşca
növləri. Digər türk dillərində
olduğu kimi, Axısqa türklərinin
dilində də ismin quruluşca üç
növü vardır: a) sadə isimlər;
b) düzəltmə isimlər; v) mürəkkəb
isimlər.
Sadə isimlər.
Axısqa türklərinin dilində sadə
isimlərin çoxu təkhecalıdır:
eş, yo, taş, tas, av, aş, ög, ox,
yil və s. İkihecalı sadə isimlər
də bu dildə çoxluq təşkil
edir: abla, torun, koja, dünqür, yenqə, kütən,
ətmək, tərək və s.
Üçhecalı
sadə isimlər əsas etibarı ilə
onomastik vahidlərdən ibarətdir: Qülzədə,
Qüldəstə, Narqözöl, Bağdaqül,
Janxanım və s.
Elə sadə isimlər
vardır ki, bunlar digər türk dilləri
ilə müqayisədə işləkliyini
itirməmişdir: siqa (kirşə), tağara
(təknə), kersan (ləyən), lazut
(qarğıdalı), enişta (kürəkən),
yegan (bacı və qardaş uşağı),
güz (payız), elti (qardaş arvadları
arasındakı qohumluq münasibətləri),
eş (yaşıd, yoldaş) və s.
Bu sadə isimlərə
qədim türkdilli abidələrdə
də rast gəlmək olur [177; 178; 179].
Düzəltmə
isimlər. Axısqa türklərinin dilində
bir sıra isim düzəldən şəkilçilərin
türk dillərində qarşılıqları
vardır, lakin məhsuldarlıq baxımından
diferensial cəhətlər də müşahidə
edilir.
Axısqa türklərinin
dilində də isim düzəldən
şəkilçilər məhsuldar və
qeyri - məhsuldar olmaqla fərqlənir.
Məhsuldar şəkilçilər digər
türk dillərində işlənən
isim düzəldən məhsuldar şəkilçilərdən
variantlarına, bəzən də yaratdığı
sözün mənasına görə fərqlənir.
Axısqa türklərinin
dilində isim düzəldən şəkilçilər
ad və fellərə artırılır.
1. Adlardan isim düzəldən
şəkilçilər.
-çi şəkilçisi.
Bu şəkilçi Axısqa türklərinin
dilində ən çox işlənən
şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi
həmin dildə birvariantda işlənir
və peşə, sənət, məşğələ,
adət, xasiyyət və s. mənalı
sözlər düzəldir.
Nümunələr:
Basmaçilar -daşnaklar hücum etdilər,
Günəhsiz türkləri oda atdilar (Müsəddin);
Meyxanaçidən şahit iştədilər,
sərxoşi göstərdi (əski söz),
Yalançinin quyruği peşində olur
(əski söz), Xalam əvçi dür
(danışıqdan), Əvçi -düzəlmə
isiminə qədim türk yazılı
abidələrində rast gəlinir [66,
s. 133]. Türk dillərində ən qədim
sözdüzəldici şəkilçilərdən
olan -çı, -çi Orxon - Yenisey abidələrində
də işlək olmuşdur. Müasir
Azərbaycan, türk, tuvin, şor, kumık,
qırğız dillərindən fərqli
olaraq, abidələrdə bu şəkilçinin,
əsasən, iki variantına rast gəlinir.
-çi şəkilçisi
vasitəsilə Azərbaycan dilinin dialekt
və şivələrində bir sıra
yeni sözlər yaranmışdır.
Muğan qrupu şivələrində
işlənən ayağçi, baltaçi,
börkçi (papaqçı), yamağçi
(pinəçi, çəkməçi),
aşığçi, obaçi, becərənçi,
çalançi, bağbançi sözləri
bu qəbildəndir [7, s. 75, 76].
-çi şəkilçisinin
Axısqa türklərinin dilində inkişafı
hələlik müşahidə olunmur.
İnkişaf, hər şeydən öncə,
variantlaşma ilə bağlı ola bilər.
Yəni - çi şəkilçisinin
gələcəkdə bu dildə yeni
variantlar qazanacağı güman edilir. Müasir
türk dillərində bu şəkilçi
daha geniş yayılmışdır.
-lux//-nux şəkilçisi.
Müasir türk dillərində məhsuldar
şəkilçilərdəndir. Əksərən
dörd variantda işlənən bu şəkilçi
Axısqa türklərinin dilinin morfologiyasında
iki variantda qalmışdır. Halbuki Azərbaycan
dilinin dialektlərində bu şəkilçinin
40 variantına rast gəlinir.
Axısqa türklərinin
dilində -lux//-nux şəkilçisi adlara
artırılaraq keyfiyyət, xasiyyət,
əlamət, peşə, hal-vəziyyət,
yer və əşya ifadə edən
isimlər əmələ gətirir:
adamlux, insannux, qullux, satğunlux, eylux, azlux,
çoxlux, samannux, dirgannux, ərgənnux
və s.
-lux şəkilçisi
qohumluq bildirən sözlərə əlavə
olunaraq ögey qohumluq mənasını
ifadə edən isimləri əmələ
gətirir: bacilux, qardaşlux, analux, babalux
və s.
Diyer ki, oninan biz bacilux
oldux; Onunki analux iydi (danışıq dilində).
Qohumluq bildirən sözlərə
artırılan lux şəkilçisi
bəzən -gil şəkilçisinin
funksiyasını yerinə yetirir. Məsələn:
xalalux (xalagil), emilux (emigil), bacilux (bacigil) və
s.
Anşa bacilux (bacımgil)
gəldimi ondan? Analux (anagil) nera getdi?
-li -ni şəkilçisi.
Bu şəkilçi vasitəsilə Axısqa
türklərinin dilində müxtəlif
mənalı isimlər əmələ
gəlir: köyli (kəndli), kövli, pulateli,
tormanli, sıhırli (seyirli), atli (gəlini
gətimək üçün gedən adam)
və s.
-ci şəkilçisi.
Axısqa türklərinin dilində birvariantlıdır.
Bizim dilimizdəki -çi şəkilçisinin
funksiyasını yerinə yetirir. Belə
bir xüsusiyyətə digər türk
dillərində rast gəlmək olmur.
Nümunələrə diqqət edək:
Məhəmməd
Əfəndi qısa bir vaxtda bir çox
gənc müəllimlər və yazıcilar
yetişduriyer [48, 03.VII.1992], Zorbacidir bizim siçan
[27, s. 136].
-nax şəkilçisi.
Axısqa türklərinin dilində bu şəkilçi
ilə topluluq mənasını ifadə
edən isim düzəltmək olur: "yığnax":
Axısqada ən gözəl el adətlərindən
biri də "yığnax" olmuşdur.
- Yazda bir neçə yaxın kəndin
adamları toplaşıb bir aylığa
dağa "tamaşaya çıxardılar",
"yığnax" vaxtı çalğı
çalınar, cəng tutular, el-oba şənlənərdi
[27, s. 79]; dutnax: Dutnax yerim yox ki,\\ Şikayat
edem\\ Gözümdən axiyer yaş birər-birər
(L.Sağrızeli).
-lax şəkilçisi:
otlax, yaylax, kışlax və s. Bu şəkilçi
ilə Axısqa türklərinin dilində
yer məzmununu ifadə edən isimlər
formalaşır: Mal-qara yaylaxda uzun-uzadi mələşiyerdi
[70, XI.1992]; Tavarlar kışlaxa gəliyerlar
[70, XI.1992].
-lax şəkilçisi
ilə yanaşı olaraq Axısqa türklərinin
dilində -lay şəkilçisindən
də istifadə olunur:
Orta Asiyanın yilan
məliyan otlaylari [70, XI.1992]; Bir qarış
paprozun uzuni, aldi çaylayi duman, Allah. [70, XI.1992].
-çaq şəkilçisi.
Axısqa türklərinin dilində bu şəkilçi
ilə əşya və alət bildirən
düzəltmə isimlər əmələ
gəlir. Məsələn:
Ah, xəstə, xəstə!
Şorbani qoymur tasda (qabçaqda) əski
söz). Bundan əlavə, bu şəkilçi
Axısqa türklərinin dilndə "sallançaq",
"yellənçəq" isimlərini
də düzəldir. Müasir Azərbaycan
dilində bu şəkilçinin -caq, -cək
variantı işlədilir [31, s. 35].
Dialektlərimizdə
-çax (-mçax) şəkilçiləri
ilə qol, yan və sarım sözlərindən
qolçax (biçin zamanı qola sarınan
dəri), yançax (oturacağın bir
tərəfi-adamda), sarımçax (qızların
Novruz bayramında ağacdan asdıqları
yelləncək (isimləri düzəlir.
Misallar: - Qolçax bağlıyıllar
ki, qılçıx adamın qolun yeməsin
(T). - Yançağım ağrer, heş
yayımı yerə qoyəmmerəm.
(S.) - Qızdar sarımçax asıf yellənillər
(M7) [12, s. 174].
Bu şəkilçi
(-çax) Quba dialektində və Salyan rayonu
şivələrində -çağ
şəklində işlənir [64, s.
110]. Həmin şəkilçiyə çok
formasında müasir özbək dilində:
maktançok "lovğa". Özbəgistanda
yaşayan türklərin dilində: maxtançax
şəklində təsadüf edirik [186,
s. 174]. "Yelləncək" sözünün
sonundakı "-cək" şəkilçisi
müasir qaqauz dilində "qoç" formasındadır:
sallancaq (Axısqa türklərinin dilində)
- sallanqoç (müasir qaqauz dilində); yellənçaq
(Axısqa türklərinin dilində) - yellənqoç
(müasir qaqauz dilində [186, s. 173].
-ğaç şəkilçisi.
Bu şəkilçi ilə Axısqa türklərinin
dilində "yaslanğac" (balış),
"tutğac" (əlcək) sözləri
əmələ gətirilmişdir.
Ol yanıma, sol yanıma,
gəl otur yanıma.
Nazik de nazik qolçu
kların sarçi də boynuma [27, s. 165].
Göründüyü kimi, "-çuk"
şəkilçisi Axısqa türklərinin
dilində kiçiltmə mənalı
isimlər düzəldir. Müasir Azərbaycan
dilində bu şəkilçinin vəzifəsini
-cıq şəkilçisi yerinə yetirir:
evcik, gözcük.
-ci y şəkilçisi:
məniciy, yabanciy, anaciy və s.
Bu şəkilçi
ilə Axısqa türklərinin dilində
əzizləmə mənalı isimlər
əmələ gəlir:
Müasir Azərbaycan
dilində ciy şəkilçisinin funksiyasını
-cığaz şəkilçisi yerinə
yetirir: qızcığız, anacığız,
evciyəz və s.
-cuq, -cux şəkilçisi
ilə: boncuq, qızılcuq və s.
"Bon" sözü
"boyun" sözünün ilkin formasıdır.
Axısqa türklərinin dilində həmin
formasını indi də saxlamışdır.
"Bon" sözünə artırılan
"cuq" şəkilçisi ilə
zərgərlik termini əmələ
gəlmişdir. Alboncuğu sarı-qəhvəyi
rəngdə olur, bir il uşaq onu üstündə
gəzdirir, suya salıb suyunu içirdilər
[27, s. 98]; İnci boncuq boynunda,\\ Bir oğlanın
koynunda [27, s. 131].
"Orxon-Yenisey" abidələrində
bu sözün "bocuq" formasına rast
gəlirik. Görünür, sözün ilkin
forması "bo" olmuş, sonradan inkişafla
bağlı türk dillərində müxtəlif
variantlar əmələ gəlmişdir.
bo-bon-mun-boyun (bocux, boncux, muncux, boyuncux).
"Qızılcux"
- bitki adıdır. Axısqa türkləri
zoğala qızılcux deyirlər. Görünür,
türkdilli xalqlarda "qızıl yel"
xəstəliyinin adı da bu bitkinin adı
ilə bağlıdır. "Qızılcux"
(zoğal) bu xəstəliyin dərmanıdır.
Yel ayaq ağrısına qızılcuğu
qaynadıb ayağı onun suyuna qoyurlar.
-çux şəkilçisi
şəxs adlarına və sifətlərə
də artırıla bilir: Emim oğli Musacux,\\
Qoli-budi qısacuk [27, s. 132].
-çə şəkilçisi.
"Orxon-Yenisey" abidələrində
kəp sözünə rast gəlirik. kəp
tutdım (çömçə aldım)
[142, s. 36]. "Kəp" sözü qədim
türk sözlərindəndir, "çömçə"
mənasındadır. Axısqa türkləri
bu sözü "kəp" kimi deyil, "kəpçə"
(kiçiltmə mənasında) şəklində
işlədirlər. Məsələn:
Yağ taşanda kəpçənin bahasi
olmaz (əski söz).
-t şəkilçisi:
yoğurt. Axısqa türklərinin dilində
hazırda işlədilən bu sözə
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının
dilində də rast gəlirik. Ancaq burada
sözün sonuna "t" səsi yox, "d"
səsi artırılmışdır:
Gəlin ol kim soldıran soydır, sapadanca
yerindən uru turar, əlin-yüzün yumadan
toquz bazlamac ilən bir küvlək yoğurd
gəvəzlər, toyınca tıqa-basa
yeyər, əlin bögrinə urar [38, s.
33]. Axısqa türklərinin dilində:\\
Yoğurt içində bəkməz,\\
Bu bəkməz bizə yetməz,\\ Bu Varxanın
qızlari\\ Davulsuz ərə getməz
(mani). Bu fakt göstərir ki, Axısqa türklərinin
dilini yalnız Azərbaycan dilinin müasir
vəziyyəti ilə deyil, "Dədə
Qorqud" dili ilə müqayisə etmək
yaxşı olardı. Ş. Qurbanovun göstərdiyi
kimi, "Ölməz "Dədə Qorqud"un
dili onların dilinə daha çox yaxındır.
Heç olmasa, "Dədə Qorqud"un
xatirinə bu dili məhv olmaqdan qorumaq lazımdır
[44, IV-V.1992].
-mac şəkilçisi:
Bu şəkilçi qədim şəkilçilərdəndir,
azməhsuldardır. Axısqa türklərinin
dilində iki sözdə müşahidə
edilir: tutmac, bazlamac: Oxlavısız tutmac olmaz
(əski söz); - El bir bozlamaynan bazlamlanur da,
biz bir qırıq bazlamaynan bazlamlanamazmuyux?
[27, s. 131].
Məhsulun və əldə
edilmiş nəticənin adını
bildirən bu şəkilçi "bazlamac"
sözünün tərkibində "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanlarının dilində də
işlədilmişdir: əlin-yüzün
yumadan toquz bazlamac ilən bir güvlək
yoğurd gəvəzlər [38, s. 33].
Azərbaycan dilinin qədim
dövrlərində bu şəkilçi
ilə dökməc, bulamac, bozlamac, umac, tutmac,
kəsməc və s. kulinariya terminləri
düzəldilmişdir.
Axısqa türklərinin
dilində "mac" şəkilçisinin
ən qədim forması olan "maca"
"məcə" şəkilçisi
də işlədilir: Heç saxlamasın
canın,\\ Bu razıqdur götür nanın,\\
Kərəndəki dəstəxanın,\\
Qalan qırmaca yiyan gönül (Usta Mürtəz).
Həmin şəkilçi ilə əmələ
gələn "dönməcə"
sözünə də təsadüf edirik.
H.Mirzəzadə -macə, -məcə
şəkilçisinin ancaq "Dərbəndnamə"nin
dilində olduğunu göstərir və
aşağıdakı nümünəni
verir: Bir gecə həsarın dibinə
ağac və kəsməcə töküb.
şəhərə daxil oldular [55, s. 63].
-taş, -diş şəkilçisi:
Bu şəkilçi vasitəsi ilə
Axısqa türklərinin dilində yoldaşlıqla,
həmyerliliklə və toy mərasimi
ilə bağlı düzəltmə
isimlər formalaşmışdır.
Məsələn:- canım arxataş,
nerə gediyersin? ("Şah Abbasinən
usta" nağılından); Dostlarım
və məsləktaşlarım, bədbəxt
o millətdir ki, dindən-şəriətdən
bol, imamdan kasaddır [44, IV-V.1992].-diş şəkilçisi
Axısqa türklərinin dilində -dıci,
-duci formalarında da işlədilir: Gəlin
evə girdikdən sonra dişarıda "Sağdıci
- solduci türküsü" deyilir:
-kuç şəkilçisi:
cocux sallankuçda uçiyerdi (danışıq
dilindən). "Sallankuç" sözü
"yelləncək" deməkdir. "Kuç"
şəkilçisi ilə düzələn
isimlərə Azərbaycan dilinin Muğan
qrupu şivələrində, həmçinin
türkmən dilində təsadüf etmək
olur.
-ma şəkilçisi:
Bu şəkilçi ilə Axısqa türklərinin
dilində məişətlə bağlı
isimlər əmələ gətirilmişdir:
Atmadan atdilər bəni (nağıllardan);
Hər çağırılan evdən
bu peşəkar təklifçiliyə
müəyyən bəxşiş (para,
şirniyyat, basdurma) verilir [27, s.68]. Aşağıdakı
sözlər də bu qəbildəndir:
buğlama, bazlama, savutma, kavurma, çixirtma,
kazma, sırma, kavrama və s.
-im şəkilçisi:
kəscim (kəsmək).
-ıx şəkilçisi:
ancıx: Nişanlanandan sonra cümə
axşamlarından birində oğlan adamı
qız evinə toy gününü bəlli
etməyə (anıxlamağa) və
toy şərbətlərini kəsməyə
- "kəsim kəsməyə" gəlir
[27, s. 68].
-ig şəkilçisi:
Biligə, savada, haxılliluğa və
gözəl söyləməyə görə
duva etməyçün nəsihət budur
(Xalq deyimləri).
-ğun şəkilçisi:
İbrığın uci burğun,\\ Üç
yigit bənə vurğun (mani).
-üş şəkilçisi:
Birisi sənə sögsə və sən
də sögüşinən cavab versən
o sögüşdən sənə də
düşərmiş (Xalq deyimləri).
-c şəkilçisi:
Dinimizin inanc və ibadət əsaslarından
bəziləri də "54 fars" adı
ilə bir araya toplanmişdur [48, 03.VII.1992].
-gün şəkilçisi:
Bu şəkilçi ilə Axısqa türklərinin
dilində şəxs bildirən isimlər
formalaşır: Adımi Yitgün qoymiş
(Yitgin Qomoreli).
-man şəkilçisi:
Qocamanlar bir-bir köçdi dünyadan\\ Nə
anamız, nə babamiz qalmadi (G.Şahin).\\
Yazın ortasında xarmanlar dolar.\\ Kusənlər
barışur, toy-bayram olar (İ.Şahzadayev).
-gək şəkilçisi:
üzgək (süzgəc), ilgək. "İlgək"
sözünə daşlaşmış
şəkildə Azərbaycan dilində
də rast gəlirik.
-acax, -əcax şəkilçisi:
çıxacax, yanacax və s.
-am şəkilçisi:
tutam. Bu söz türkmən dilində də
eynilə işlədilir.
-ənək şəkilçisi:
dəgənək, əkənək:
Tavarlar əkənəgə qirdilar. Bu
şəkilçiyə Bakı dialektində
də rast gəlirik: əkənək,
biçənək [66, s. 135].
-üd şəkilçisi:
Ögüdə qulaq as, Taştan!
-in şəkilçisi:
əkin, biçin və s.
-gənc şəkilçisi:
cocux yüzgənc (üzmək) öyreniyerdi.
-cək, -çək
şəkilçisi: əlcək, dilçək
və s.
-kar şəkilçisi:
Ağanın vari gedər, xizmətkarın
cani (əski söz).
-dar şəkilçisi:
Aşıq Şennik sənə yardur,
Dedi: Vəfadarın vardur (mani).
-uk şəkilçisi:
Boynumu buruk koydum,\\ El-günün qarşısində
(mani).
-duz şəkilçisi:
Çuvalduza yumrux vurulmaz [27, s. 118]. H.Mirzəzadə
yazır ki, fars dilindən alınmış
bu söz şəkilçi kimi təhrif
edilmişdir. Məzmun etibarı ilə
peşə, predmet adları bildirir. Azərbaycan
dilində çox az məhsuldar olmuşdur.
XVIII əsrdə yazılması ehtimalı
olunan "Təbibnamə" adlı əsərin
dilində cuvalduz sözü özünü
göstərir [55, s. 70].
-stan şəkilçisi.
Axısqa türklərinin dilində bu şəkilçi
lap qədimlərdən işlənir.
Yer-ölkə adı bildirən düzəltmə
isimləri əmələ gətirmişdir:
Ay çıxar ayıstandan,\\ Gün çıxar
Gürcüstandan\\ Gövlüm bir qarpuz iştər\\
Yüz bin iki bostandan (mani).
-ər şəkilçisi:
Kesərlət böliyer.
-çak şəkilçisi:
Burcçak - Axısqa - Axılkələk
bölgələrində türk əkinçilərinin
istifadə etdiyi əsas əmək alətlərindəndir
[27, s. 50].
-ək şəkilçisi:
süzək: Axısqa türklərinin əsas
mətbəx avadanlığından biri
də süzcəkdir.
-ıncı şəkilçisi:
yapıncı: Axısqa türklərinin
əsas geyim əşyalarından biri yapıncıdır
[27, s. 60]. -ıncı şəkilçisi
fel köklərinə artırılıb
düzəltmə isim əmələ
gətirir. Məsələn: Su tapıncı.
Türk mifologiyasında ağac tapıncı
su kultu ilə ortaqdır [27, s.92].
-gü şəkilçisi:
Azərbaycan dilində olduğu kimi, Axısqa
türklərinin dilində də bu şəkilçi
qeyri-məhsuldardır. Axısqa türklərinin
dilində bu şəkilçi ilə
düzələn sürgü sözünə
təsadüf etmişik. Sürgü-dırmığın
bir növüdür [27, s. 51]. Ə.Dəmirçizadə
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının
dilindən bəhs edərkən yazır
ki, bu şəkilçi ancaq bir neçə
feldən isim düzəltmək üçün
işlənmişdir: Xan babamın küyəgisi,
qadın anamın sevgisi. [16, s. 70].
Axısqa türklərinin
dilində xüsusi isimlərin ixtisar formaları
da geniş yayılmışdır. Bu
formalar aşağıdakı şəkilçilər
vasitəsilə düzəlir:
-ış, -iş
şəkilçisi ilə: Bunun üçün
sözün birinci hissəsi (iki və ya üç
səs) saxlanılır və onun üzərinə
həmin şəkilçi artırılır:
İbrahim-İbiş, Dilara-Diliş, Fatimə
- Fatış və s. Bu formalara Azərbaycan
antroponimik sistemində də rast gəlinir.
-oş şəkilçisi:
İdoş-Hidayət, Xadoş-Xədicə,
Saboş-Səbriyə, Teloş-Telman və
s.
-ir şəkilçisi
ilə: Gibir - Kəbirə, Fikir - Fikriyyə
və s.
-ik şəkilçisi
ilə: Sürik - Sureyya, Mizik - Mizayya, Nizik-Nizami
və s.
-o şəkilçisi
ilə: Sabo - Səbriyyə, Kibo - Kibriyya
və s.
Bəzi hallarda sözün
ilk iki hecası saxlanılır və heç
bir şəkilçi əlavə edilmir.
Məs.: Fati - Fatimə, Xədi -Xədicə
və s.
Mürəkkəb
isimlər. Mürəkkəb isimlər
leksik vahid kimi iki və daha artıq kök
morfemin birləşməsindən ibarətdir.
Mürəkkəb isimlərin tərəfləri
arasında bitişdirmə və atributiv
əlaqə mövcuddur.
Axısqa türklərinin
dilində mürəkkəb isimlər
əsas nitq hissələrindən əmələ
gəlmişdir. Eyni və müxtəlif
nitq hissələri birləşib xüsusi
modellər əmələ gətirir.
Məsələn:
İsim c isim modeli.
Bunlar leksik-sintaktik və ya morfoloji üsulla
əmələ gəlir. Belə isimlər
əşya, bitki, vəzifə və
s. adları bildirir: Ətməqaşi (ətməkcaş),
biləzük (biləkcyüzük), Güləhməd
(GülcƏhməd), qırmaşaker (qırmacşaker)
və s.
Sifət c isim modeli.
Belə mürəkkəb isimlərin birinci
tərəfi sifət, ikinci tərəfi
isə isimdən ibarət olur: karaağac
(karacağac), karakış (karackış),
ağsaxal (ağcsaxal), Karasaxal (karacsaxal);
Bu yardım edənlərin arasında ağsaxallar,
karasaxallar imkanlilarinan yanaşi ağır
günlərimizin şahidləri olan, həyatın
xeyrini, şərini təzə-təzə
anlamaya başliyan cocuxlarımız da var
[48, VII.1992]; Kalemkuşun yuvasi - Budur sufra duasi
[27, s. 120] və s.
Axısqa türklərinin
dilində "sifət c isim" modelində
tərəflər bəzən yerlərini
dəyişərək, "isim c sifət"
modelinə çevrilir: "bayazsüd (ağ
süd) "südbayaz".
Say c isim modeli: Belə
mürəkkəb isimlərin birinci tərəfi
say, ikinci tərəfi isə isimdən
düzəlir: Əgər xalqımız
47 yillux repressiyaya məruz qalmişsə,
dilimiz yüzyilluxların repressiyasına məruz
qalmişdur [44, IV-V.1992], cocuxlar beşdaşoyini
oyniyerlər.
Bəzi mürəkkəb
isimlərin xalq deyimlərində məna
və quruluşu göstərilir. Məsələn:
Bedva-bedduva demaxdur. Vələdiznə arap
sözüdür, iki sözün birləşməsindən
yaranmışdır: vələdczina
demaxdur, zina pozğun qari demaxdur [48, VII.1992].
Mürəkkəb
sözlərin böyük bir hissəsini
coğrafi adlar təşkil edir.
a) Kənd və rayon
adlarından ibarət olan mürəkkəb
isimlər: Adıgün, Ərdəhan,
Orçoşa, caksu, Sarıqıze, Yenigöy,
Tutacuvar, Türkoba, Öztürkkent, Axılkələk
və s.
b) Digər toponimik vahidlərdən
ibarət olan mürəkkəb isimlər:
Yiləsatan (dağ adı), Satarınbaşi
(təpə adı), Qarasu (meşə
adı), Gügümpartladan (bulaq adı),
Selasu (tarla adı), Çatalsu (çay adı)
və s.
Axısqa türklərinin
dilində digər sahələrlə
bağlı mürəkkəb isimlər
də işlədilir:
a) Məişətdə
işlədilən əşyaların
adlarından ibarət olan mürəkkəb
isimlər: ətməgaşi, boyaynasi,
tatarbəyi, beşbarmaq, bozbaş, paxıraçlama,
kələcoş, subörəgi və
s.
b) Bağçılıqla
bağlı işlədilən mürəkkəb
isimlər: şəkərnabad, dedirza,
nanəzir, bağriqara, ağırşah
(alma növləri) və s.
v) Ot adlarından ibarət
olan mürəkkəb isimlər: kuzikulaği,
çirəçuta, qazayaği, alağunta,
çiryançola və s.
q) Bitki adlarından
ibarət olan mürəkkəb isimlər:
mor-mənəmşə, gülbaxça,
Qamabaxça, Ardmudbaxça, Çəyürməbaxça,
Girəzlibaxça, Ömərəfəndibaxçasi,
Qazaxlibaxça və s.
d) Oyun adlarından ibarət
olan mürəkkəb isimlər: dirədögmə,
beşdaş, çilinağac, gizlinpuç,
tingildönmax və s.
Axısqa türklərinin
dilindəki mürəkkəb isimlərin
bir hissəsi qoşa sözlərdən
ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır
ki, digər türk dilləri ilə müqayisədə
Axısqa türklərinin dilində qoşa
sözlər daha çox işlədilir.
Məs.: kap-kajak, örti-döşək,
dauul-zurna, ana-baba, kari-koca, koni-komşi, zükəm-öskürük,
mor-fişnə.
Axısqa türklərinin
dilində qoşa sözlərdən ibarət
olan mürəkkəb isimlər təkrar
yolu ilə də düzələ bilir:
Gəlin deyər ana-ana,\\ Gəlin deyər
baba-baba\\ Gəlin deyər baci-baci\\ Gəlin
deyər qardaş-qardaş [27, s. 73].
Maraq doğuran cəhətlərdən
biri də bu dildə ay adlarının
mürəkkəb quruluşda olmasıdır:
karakış, küçükay, orağay,
kirəzay, xırmanay, bögrümay, koçay
və s.
Mürəkkəb
isimlərin bir hissəsi mürəkəb
ixtisarlardan ibarətdir. Axısqa türklərinin
dilində işlənən mürəkkəb
ixtisarlar, əsasən, rus və ərəb-fars
mənşəlidir. Məs.: kolxoz, solxoz,
zapxoz, vayinkamat, konsomol, paravoz, samasval, imtes (MTS),
zakıs (ZAQS), nalbant, abdas (ab-su, das-əl),
zarxoş və s.
Qoşa sözlərdən
ibarət olan mürəkkəb isimlərin
komponentləri əsasən isimlərdən
ibarətdir. Məs.: Tavux - çuçullar
səs-səsə vermişdi, mal-qara uzun-uzadi
mələşiyerdi. "Meşa"
sözüni eşidən bazi adamlar balta-xızar
götürməği də unutmadilər
[70, XI.1992].
İsmin kateqoriyaları.
Axısqa türklərinin dilində də
ismə məxsus bir çox qrammatik kateqoriyalar
vardır ki, bunlar sözlər arasında
müxtəlif əlaqələr yaranmasına
səbəb olur. Ümumi səciyyə
daşıdığı üçün
bu kateqoriyalar təkcə isimə aid deyil,
digər nitq hissələrinə də
şamil edilir.
Türk dilində ismin
kateqoriyalarından bəhs edən tədqiqatçılar
müxtəlif fikirdədirlər. A.N.Kononov
türk ədəbi dilində ismin 5 növ-cins,
kəmiyyət, mənsubiyyət, müəyyənlik
və qeyri-müəyyənlik, eləcə
də hal kateqoriyalarının olduğunu
göstərir [134, s. 79].
Axısqa türklərinin
dilində aşağıdakı ümumi
qrammatik kateqoriyalar mövcuddur: mənsubiyyət
kateqoriyası; kəmiyyət kateqoriyası;
xəbərlik kateqoriyası; hal kateqoriyası.
Mənsubiyyət kateqoriyası.
Axısqa türklərinin dilində ismin
mənsubiyyət kateqoriyası morfoloji üsulla
yaranıb, sahib şəxslə mənsub
əşya arasında münasibətləri
ifadə edir. Mənsubiyyət kateqoriyasını
əmələ gətirən morfoloji
göstəricilər bu dilin xarakterik əlamətlərindən
birini əks etdirir.
Axısqa türklərinin
dilində ismin mənsubiyyət kateqoriyasının
izoqlosları aşağıdakı kimidir:
Birinci şəxsin
təki saitlə bitən isimlərdə
-m, samitlə bitən isimlərdə -ım,
-im, -um, -üm şəkilçisi ilə
düzəlir. Məsələn: Gediyerdim
yamacdan,\\ Ləçəgim düşdi
başdan (mani);\\ Anam bənim ağlasın\\
Boxçami tərs bağlasın (mani).
İnversiya nəticəsində
sahib şəxslə mənsub əşya
bildirən sözlər öz yerlərini
dəyişə bilir. Müq. et: bənim
anam // anam bənim. - Digər nümunələr:\\
Qərəfilim, bibərim\\ Bən həpizdən
gözəlim [27, s.142]
İkinci şəxsin
təki saitlə bitən isimlərdə
-n, - samitlə bitən isimlərdə
-ın, -in, -un, -ün: şəkilçisini
qəbul edir:
Tarixlərdən aldum
sanın sorağın (Fəhlül).
Göründüyü
kimi, birinci və ikinci şəxsin təkinin
izoqlosları müasir Azərbaycan dilində
olduğu kimidir.
Üçüncü
şəxsin təkinin izoqlosu birvariantlı
-i şəkilçisidir. Müasir Azərbaycan
dilində bu şəkilçi dördvariantlıdır:
-ı, -i, -u, -ü. Aşağıdakı
müqayisədən bunu görə bilərik:
Axısqa türklərinin
dilində:
İlim-ilim ignasi, xatun
dügməsi, kim bu masali çaramasa, beş
paradur cəriməsi [27, s.135].
Müasir Azərbaycan
dilində:
I şəxsin cəmi
müasir Azərbaycan dilində olduğu
kimi, Axısqa türklərinin də dilində
-mız, -miz, -muz, -müz, -ımız, -imiz,
-umuz, -ümüz şəklindədir:
Yurd deyə canımız
ataşda yaxdux,
Allah, mədəd
et bizlərə! (Lalə Ələddinova).
Göyimiz gölün
yanindadur (danışıqdan).
II şəxsin cəmində
mənsubiyyət kateqoriyasının şəkli
əlaməti müasir Azərbaycan dilindəki
-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz, -nız,
-niz, -nuz, -nüz şəkilçilərindən
fərqli olaraq -z, -ız şəklindədir.
Göründüyü
kimi, bu dildə II şəxsin cəminin
mənsubiyyət şəkilçiləri
"sağır nun" səsinin düşməsi
ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır.
III şəxsin cəmində
Axısqa türklərinin dilində müasir
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, birvariantlı
-i şəkilçisindən istifadə
olunur: onların ati, onların əvi və
s.
Axısqa türklərinin
dilində yalnız qayıdış
əvəzliyi olan kəndi sözü mənsubiyyət
şəkilçisi qəbul etdikdə
cəm şəkilçisi ilə işlənir.
Məs.: onların kəndiləri//onların
kendilari.
Axısqa türklərinin
dilində özümlü xüsusiyyətlərdən
biri də I şəxsin tək və
cəmində mənsubiyyət kateqoriyasının
şəkli əlaməti kimi saitlə
qurtaran və qohumluq bildirən bəzi sözlərdən
sonra -y şəkilçisinin işlənməsidir.
Məsələn: anay, babay, dədəy,
tayiy və s.
Həmin sözlər
birinci şəxsin təkinə aid olduqda
mənsubiyyət kateqoriyasının şəkli
əlaməti ilə işlənən
sözdən əvvəl bən (im) əvəzliyi
işlənə bilməz. Məs.: Anay
nerdədür?, Babay hani?. (Babam hanı?) Bu
cümlələri - Bənim babay nerdədür?;
Banım babay hani? şəklində işlətmək
olmaz.
-Y şəkilçisi
I şəxs cəmi bildirdikdə isə
mütləq mənsubiyyət kateqoriyası
şəkilçisi qəbul etmiş sözdən
əvvəl biz (im) əvəzliyi işlənməlidir.
Məs.: Bizim babay baxçay suvariyer.
Axısqa və Azərbaycan
dillərinin mənsubiyyət şəkilçilərini
aşağıdakı cədvəl
Şəxslər
Axısqa türk dili Azərbaycan dili
I ş.t. -m, -ım,
-im, um, -üm -m, -ım, -im, um, -üm
II ş.t. -n, -ın,
-in, -un, -ün -n, -ın, -in, -un, -ün
III ş.t. -si, -i -sı,
-si, -su, -sü, -ı, -i, -u, -ü
I ş.c. -mız,
-miz, -muz, -müz,
-ımiz, -imiz, -umuz,
-ümüz -mız, -miz, -muz, -müz,
-ımız,-imiz,
-umuz, -ümüz
II ş.c. -z, -ız,
-uz, -üz -nız,-niz, -nuz, -nüz, -ınız,
III ş.c. -si, -i, -ləri
-sı, -si, -su, -sü, -ı, -i, -u, -ü
Kəmiyyət kateqoriyası.
İsmin kəmiyyət kateqoriyası Axısqa
türklərinin dilində də iki növ
söz əmələ gətirir: a) tək
isimlər; b) cəm isimlər. Tək isimlərin
heç bir morfoloji göstəricisi olmur: sapan,
tapan, cilğa, çapa, tırpan, kesər,
tırmıx, kütən və s.
cəm isimlərin
morfoloji göstəricisi əksər türk
dillərində -lar, -lər şəkilçisi
və onun variantlarıdır. Axısqa
türklərinin dilində də kəmiyyət
kateqoriyası, əsasən, -lar, -lər
şəkilçisi ilə düzəlir.
Bu şəkilçilərin işlədilməsinə
görə şivələr iki qrupa bölünür:
I. Təkcə -lar
şəkilçisini işlədənlər:
Zeqan şivəsi və onun təsiri altında
olan Əcərə şivəsi: gelinlar,
adamlar, kızlar, utilar və s.
2. Hər iki variantı
işlədənlər. Bu qrupa digər
şivələr daxildir. Məs.: gəlinlər,
adamlar, kızlar, ütilər və s.
Axısqa türklərinin
dilində də -lar, -lər müxtəlif
nitq hissələrinə artırılıb
qeyri-müəyyən çoxluq məzmununu
yaradır. Aşağıdakı nümunələrə
diqqət yetirək: Puvara kazlar gəlür\\
Nişanlı kızlar gəlür (mani).
Bu yardım edənlərin
arasında ağsaxallar, karasaxallar imkanlilarinan
yanaşı, ağır günlərimizin
şahidləri olan, həyatın xeyrini,
şərini təzə-təzə
anlamaya başliyan cocuxlarımız da var
[48, 03.VII.1992].
-lar, -lər Axısqa
türklərinin dilinə keçən
alınma sözlərə də artırılıb
cəmlik anlayışını formalaşdırır.
Məsələn, Qazaxıstanda yaşamış
türklərin dilində rus mənşəli
çulkilər, tuflilər, nəskilər,
kanikullar, ərəb mənşəli
əhvallar, fuxaralar, əvlətlər,
ədrəflər (tərəflər)
və s. sözlərə rast gəlmək
olur [78, s. 84-85].
Bu şəkilçinin
artırıldığı alınma
sözlərə folklor nümunələrinin
dilində də rast gəlirik: Furun üstündə
furun,\\ Əngəllər geri durun\\ Bu gecə
yar gələcax\\ Altun iskamlar qurun (mani).
"İskam" sözü
Axısqa türklərinin dilində də
interferensiya olunmuşdur: iskam/skameyka. Azərbaycan
dilində isə bu söz "skamya" şəklində
interferensiya olunmşdur.
-lar, -lər şəkilçiləri
ilə yanaşı, Axısqa türklərinin,
xüsusən Qazaxıstan türklərinin
dilində -nar -nər cəm şəkilçisindən
də istifadə olunur: makaronnar, vaqonnar, furğunnar,
koyunnar və s.
Axısqa türklərinin
dilini başqa türk dillərindən fərqləndirən
bir xüsusiyyət də bəzi hallarda
-lux -nux şəkilçisinin kəmiyyət
kateqoriyasının morfoloji göstəricisi
kimi işlədilməsidir. Maraqlıdır
ki, bu dildə "onlar" əvəzliyi
ilə paralel olaraq "onnux" sözü
də işlədilir. Məsələn:
adamlux (adamlar), gəlinnux (gəlinlər),
tavarlux (tavarlar), tanalux (danalar) və s.
Xəbərlik kateqoriyası.
Axısqa türklərinin dilində xəbər
vermək funksiyasını xəbər
ola bilən bir sıra nitq hissələri,
ən çox da isim yerinə yetirə bilir.
Bunun üçün müəyyən izoqloslardan
istifadə olunur. Əksər dillərdə
bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün
heç bir morfoloji göstərici tələb
olunmur, Sadəcə olaraq ayrı-ayrı
leksik vahidlər bu işin öhdəsindən
gəlir. Məsələn, men student (mən
tələbə) cümləsi bəzi
türk dillərində xəbərlik
funksiyasını sıfır variantda yerinə
yetirir. Lakin Azərbaycan dilində olduğu
kimi, Axısqa türklərinin dilində
də xəbər vəzifəsini müəyyən
şəkilçilər yerinə yetirir.
Bu şəkilçilər arasında
bəzi fərqli cəhətlər özünü
göstərir.
Axısqa türklərinin
dilində xəbərlik kateqoriyasının
şəkilçisi I şəxsin təkində
-ım, -im, -um, -üm; yım, -yim, -yum, -yüm
şəkilçisidir: Bən bir türküm,
adım-sanım ülidür,\\ Bənim
içim həsrətinən dolidür [27,
s. 153].
Müasir Azərbaycan
dilində isə I şəxsin təkinin
morfoloji göstəricisi -am, -əm, -yam, -yəm
şəkilçisidir: Mən dostam, Mən
müəlliməm və s.
II şəxsin təkində
xəbərlik kateqoriyasının morfoloji
göstəricisi: -sin, -sın, -sun, -sün
şəkilçisidir: Həm kəribsin,
həm yoçusun arkataş! (İlyas İdrisov);
Sən oxucisin. Sən adamsın. Sən
urumsun; Sən ömrümün çiçəgisin,\\
Sən gövlümün gögcəgisin
(c.Xalidoğlu).
Müasir Azərbaycan
dilində isə II şəxsin təkinində
-san, -sən şəkilçisindən
istifadə olunur: əlaçısan, tələbəsən,
müəllimsən və s.
Axısqa türklərinin
dilində III şəxsin təkində
iki variantda -dur, -dür şəkilçisi
işlədilir; Azərbaycan dilində
isə bu şəkilçi dörd variantdadır.
Ayrilux havasini çalan qara zurnadur [70, XI.1992].
Axısqa türklərinin
dilində I şəxs (cəm) xəbərlik
kateqoriyasının şəkli əlaməti
aşağıdakılardır: -ux (-yux:
oxiciyux, adamux, gəlinux. Müasir Azərbaycan
dilində isə I şəxsin cəmi
-ıq, -ik, -uq, -ük (adamıq, müəllimik,
qohumuq, böyüyük) şəkilçilərindən
ibarətdir. Saitlə bitən isimlərdə
sözlə şəkilçi arasına
y bitişdirici samiti artırılır:
tələbəyik, gəmiçiyik və
s.
Azərbaycan dilinin şərq
qrupu dialektlərində bu şəkilçinin
Axısqa türklərinin dilində olan
formasına rast gəlirik: -uğ, -ux, -ük,
-ux [66, s. 196].
II şəxs cəmdə
xəbərlik kateqoriyasının yaradılmasında
Axısqa türklərinin dili osmanlı
və Azərbaycan türklərinin dilindən
fərqlənir. Belə ki, hər iki dildə
ikihecalı -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz
şəkilçisi işləndiyi halda,
Axısqa türklərinin dilində birhecalıdır:
-sız, -siz, -suz, -süz. Məsələn:
oxucisiz, adamsız, türksüz, urumsuz və
s.
Siz-əvdə qalanlar
qocasız, əlilsiz, çəl-çocuxsuz
[70, XI.1992].
III şəxs cəmdə
bu kateqoriya təkdə olduğu kimi, qapalı
dodaqlanan saitli variantlarla ifadə olunur: -durlar,
-dürlər: oxucidurlar, türkdürlər,
adamdurlar, gəlindürlər və s.
Zurnasıni vaqonun nəfəsluğundan
çıxardıb vətən dağlarına
doğri səsləndüriyənlər
zurnaçidürlər [70, XI.1992].
Bəzən Axısqa
türklərinin dilində bu forma (yəni
kökcxəbərlik kateqoriyasıckəmiyyət
kateqoriyası) yerlərini dəyişir.
Belə bir vəziyyətdə cəmlik
kateqoriyasının şəkilçisi
xəbər şəkilçisindən
önə keçir. Məsələn:
Onlar elçilardur (elçidurlar.
Xəbərlik kateqoriyasının
inkarı Azərbaycan dilində olduğu
kimi, dəgül (S) dögül (Z) "deyil"
sözü ilə düzəldilir. Fərq
yalnız ondadır ki, Azərbaycan ədəbi
dilində III şəxsdə inkar felindən
sonra xəbərlik şəkilçiləri
artırıla bildiyi halda, Axısqa türklərinin
dilində bu mümkün deyil. Məs.: O oxuci
dəgül (dögül) - O oxucu deyil/dir).
Onlar oxuci dəgüllər (dögüllər)
- Onlar oxucu deyildirlər.
Xəbərlik kateqoriyasının
şəkilçilərini əks etdirən
cədvəl
Şəxslər
Axısqa türk dili Müasir Azərbaycan
dili
I ş.t. -ım, -im,
-um, -üm,
-yım, -yim, -yum, -yüm
-am, -əm, -yam, yəm
II ş.t. -sın,
-sin, -sun, sün -san, -sən
III ş.t. -dur, -dür
-dır, -dir, -dur, -dür
I ş.c. -ux, -yux -ıq,
-ik, -uq, -ük, -yıq, -yik, -yuq,
II ş.c. -sız,
-siz, -suz, -sünüz -sınız, -siniz,
-sunuz, -süz
III ş.c. -durlar, -dürlər
-dırlar, -dirlər, -durlar, -dürlər
Hal kateqoriyası. İsim
hallarının türk dillərində
6 əsas məhsuldar forması vardır.
Bu formalar bir-birin əksini təşkil edən
paradiqmalardan (qrammatik hallar -adlıq, yiyəlik,
təsirlik), məkani (yönlük, yerlik
və çıxışlıq hallar)
ibarətdir.
Axısqa türklərinin
dilində qədim rekonstruksiyaları da nəzərə
almaqla (hazırda qədim tiplər də
işləkdir) ismin aşağıdakı
halları fərqləndirilir: [109, N 1, s.
122]. Adlıq hal; yiyəlik hal; yönlük
hal; təsirlik hal; yerlik hal; çıxışlıq
hal; birgəlik hal; müraciət halı.
Adlıq hal. Dilçilik
ədəbiyyatında bu hal - əsas, qeyri-müəyyən,
mücərrəd və ya şəkilçisiz
hal adlandırılır. Bu halın predmetlik,
mücərrədlik və qeyri-müəyyənlik
bildirdiyi qeyd olunur. Bu, türk dillərinin hamısında,
o cümlədən Axısqa türklərinin
dilində də özünü doğruldur.
Ümumiyyətlə,
adlıq halın türk dillərində
heç bir formal əlaməti yoxdur, o sintaktik
funksiyanı "sıfır morfem"lə
yerinə yetirir.
Türk dillərində
adlıq hal təkcə hal kimi çıxış
etmir, həm də subyekt kimi fəaliyyət
göstərir. O digər halların da funksiyasını
yerinə yetirir [119, s. 62].
Axısqa türklərinin
dilində adlıq hal spesifik xüsusiyyətlərə
malikdir. Bəzi hallarda, bu dildə adlıq
halın şəkilçi ilə işləndiyini
müşahidə etmək olur. Adlıq
halda olan sözlərin sonunda -y, -ay morfoloji
göstəriciləri işlənir. Həmin
şəkilçilər xüsusi adlara
və qohumluq bildirən sözlərə
əlavə edilir. Məsələn:
cəmiləy çorap toxiyer; Səkinəy
aş bişüriyer; Dədəy-babay
yurdumizi kendi gözləriminan görmaği
qərara aldım [70, XI.1992]; Baxsana, nənəy
yoli keçiyer; Səlimay əvdən bayax
qetdi və s.
Maraqlıdır ki,
Axısqa türklərinin dilində -y şəkilçisi
vasitəsilə həm adlıq, həm
də təsirlik hal formalaşa bilir. Bu halları
bir-birindən yalnız sual əsasında
fərqləndirmək mümkündür.
Məsələn: Qapiy açildi. (adlıq
hal) - Qapiy yüzümə, cavan, yüz-gözündən
sevinc tökülən bir oğlan açdi
(G.Şahin). Birinci cümlədə "Qapiy"
sözü "nə?", ikinci cümlədə
isə "nəyi?" sualına cavab verir.
Aşağıdakı cümlələrdə
"dünyay", "gecəy" sözləri
də qeyri-müəyyən təsirlik
halda işlənmişdir: Dünyay (dünyanı)
umidinən yemişlər [48, 03.VII.1992];
Bütün gecəy (gecəni) yatmiyan babam
maşin ehmalca yırğaladuxca mürgiliyerdi...
(G.Şahin); Rafikin yanına sabax erikən
getməy qərara aldım (G.Şahin).
Axısqa türklərinin
dilində müasir Azərbaycan dilindən
fərqli olaraq, təsirlik halda k səsi
y səsinə yox, g səsinə keçir.
Mənşə etibarı ilə bu keçid
prosesi çox qədimdir: Sən ömrümün
çiçəgisin (Sən kövlümün
gökçəgisin (c.Xalidoğlu).
Təsirlik hal bəzən
yönlük halın yerinə işlənir:
Vətən -deyib ayaği qaxax [48, 03.VII.1992];
Xalqın tələhinə baxdız\\
Axıri ayaği qalxdız (Yitgin Qomoroli).
Yiyəlik hal müasir
Azərbaycan dilində olduğu kimidir. Yönlük
hal bəzi şivələrdə şəkilçilərin
variantlarına görə fərqlənir.
Məsələn: qutiya, dedaya; gəlinə,
tüvəngə və s.
Nadir hallarda bu toplumun
dilində, xüsusən də, yaşlı
nəslin nitqində qədim yönlük
hal şəkilçisi -ğa, -gə,
də işlədilir. Manilərdə
bu faktla qarşılaşırıq:
Puvarğa (bulağa) qızlar gəlür,\\
Qanadi sızlar gəlür.
-ğa, -gə şəkilçisi
türk dillərinin bir çoxu üçün
istər qədim, istərsə də
müasir dövrdə mühüm şəkilçi
kimi qalmaqdadır. Həmin şəkilçi
müasir Azərbaycan dili üçün səciyyəvi
deyil. Yerlik və çıxışlıq
hallar Azərbaycan dilində olduğu kimi
-da, -də və -dan, -dən şəkilçiləri
ilə düzəlir. Lakin bəzi şivələrdə
(Orpola, Sür, Voqa), -ta, -tə, -tan, -tən
variantları da işlənir: qaranuxta, qaranuxtan
və s.
Türk dillərinin
qrammatikalarında birgəlik halı müxtəlif
adlar adı altında öyrənilmişdir:
«tvoritelğno-instrumentalğnıy»,
«sovmestno-orudnıy», «orudnıy»,
«orudiynıy», «insturmentalğnıy»,
“instrumentalis” [186, s. 55].
Birgəlik forması
indi Azərbaycan dili üçün arxaikləşmişdir.
Ancaq birgəlik halın arxaik formalarına
(-y, -yn, -dan, -dən) yazılı abidələrdə
və klassiklərin əsərlərində,
eləcə də dialektlərdə təsadüf
etmək olur.
Azərbaycan dilində
də birgəlik halının -la, -lə,
-nan, -nən formaları da mövcuddur: atamla,
atamilə, atamnan və s.
Akademik M.Şirəliyev
«O tvoritelğnom padeje» adlı qiymətli
məqaləsində bu halın türk
dillərinin müasir dövrlərində
də saxlandığını göstərmişdir
[183, s. 20-22].
İsmin hallanmasına
aid nümunələr
A) Saitlə bitən
isimlərin hallanması
Hallar Zeqan şivəsi
Savel şivəsi Keçid şivəsi
1. Qeyri-müəyyən
adlıq hal - Baba Nənə Xala
2. Müəyyən
adlıq hal - Babay Nənəy Xalay
3. Yiyəlik hal - Babanun
Nənənin Xalanun
4. Yönlük hal - Babaya
Nənəyə Xalaya
5. Təsirlik hal - Babay
Nənəy Xalay
6. Yerlik hal - Babada Nənədə
Xalada
7. Çıxışlıq
hal - Babadan Nənədən Xaladan
8. Birgəlik-alət
halı - Babaynan Nənəynən Xalaynan
9. Müraciət halı
- Babali Nənəli Xalali
B) Samitlə bitən
isimlərin hallanmasına aid cədvəl
Savel şivəsi
Axalsıx şivəsi
Ətməğin
Puvarun Kirəzin Yusufun
Ətməğə
Puvara/puvarğa Kirəzə Yusufa
Ətməği
Puvari Kirəzi Yusufi
Ətməkdə
Puvarda Kirəzdə Yusufda
Ətməkdən
Puvardan Kirəzdən Yusufdan
Ətməğinən
Puvarinan Kirəzinən Yusufinan
Birgəlik hal öz
parametrləri ilə pratürk dilini əks
etdirir. Bu hal türk dillərində ən
qədim hallardan hesab edilir. Axısqa türklərinin
dilində hazırda bu hal işləkliyini
geniş şəkildə qoruyub saxlamışdır.
Axısqa türklərinin
dilində birgəlik halın allomorfları
"inən", "nan" -şəkilçiləridir.
S.cəlilov göstərir ki, bu dilin Zeqan şivəsində
birgəlik halının morfoloji göstəricisi
birvariantlı -inan (saitlə bitənlərdə)
və ynan (samitlə bitənlərdə);
digər şivələrdə ikivariantlı
-inan, -ynan (saitlə bitənlərdə)
və ynan (ynən (samitlə bitənlərdə)
şəkilçiləridir [109, №
1, s.124].
Birgəlik hal aşağıdakı
mənaları ifadə edir:
1.Birgəlik mənasını:
Səninən nerə desən qedərim
(Zeqan şivəsində); camiyə tadaynan
qetmişdim (Keçid şivəsində).
2.Vasitəçilik
mənasını: Oninən oxuyib adam olmuş
da, şimdi oni bəyənmiyər (Keçid
şivəsində).
3.İştirak mənasını:
Dərslərimi arxataşıminan etdim
(Savel şivəsində).
4.Əməkdaşlıq,
yoldaşlıq mənasını: Taxili
Kamalinan əkdim, Kamalinan da bölüşəcəm
(Axalsıx şivəsində).
5.Səbəb və
nəticə mənasını: Bu qətən
oynamaynan heç bişe sahibi olmazsın (Keçid
şivəsində).
6.Alət mənasını:
Ətməyi biçağinan kesdim, supraya
düzdüm (Savel şivəsində); Başımi
maşinkaynan qırxdılar (Keçid şivəsində).
7."və" bağlayıcısının
yerində işlənir. Məs.: Mağazindən
ruçkaynan dəftər aldım (Zeqan
şivəsində); Abaynan babay şəhərə
getməyə hazırlaşdilar [109, №
1, s. 124].
|
