Nitqdə hazır
şəkildə işlədilən
frazeoloji vahidlər axısqalıların
dilinin inkişaf tarixinin indiki mərhələsində
söz birləşmələrinin tam və
qəti kombinasiyasıdır. Düzəltmə
nominativ mənaları əhatə edən
frazeoloji vahidlərdə məcazilik çox
güclü olur.
Dil faktlarından aydın
olur ki, türk dillərinin frazeoloji vahidləri
Hind-Avropa dillərindən fərqli olaraq,
bir sıra ortaqlı əlamətlərə
malikdir. Frazeoloji vahidlərin müəyyən
qismi ta qədimlərdən - müstəqil
ümumxalq türk dillərinin formalaşmağa
başladığı dövrlərdən
mövcud olmuş, sonralar ümumxalq, daha sonralar
isə milli dil səciyyəsi daşıyan
bu dillərin frazeologiyası tərkibində
işlənərək indiyə qədər
gəlib çıxmışdır.
Əlbəttə, müstəqil türk
dillərinin təşəkkülündən
sonra zəmanəmizə qədər
dilin başqa sahələrində olduğu
kimi, burada da ayrılan cəhətlər
meydana gəlmişdir ki, bu da həmin dillərin
müstəqil inkişafı ilə əlaqədar
olaraq ortaqlı cəhətlərin müəyyən
dərəcədə zəifləməsinə
səbəb olmuşdur. Yaxud bu dillərin
hər birində özünəməxsus
frazeoloji vahidlər də formalaşmışdır
[11, s. 65-66; 53, s. 22].
Axısqa türklərinin
dilində də belədir. Həm qohum
türk dilləri ilə ortaq, həm də
spesifik frazeologizmlər bu xalqın dilində
də zəngindir. Məsələn,
özünəməxsus frazeologizmlər:
Ortaluğa çəpər
atmax: O vakıt «gürcüləşənlər»
ortaluğa çəpər atiyer (İ.Şahzadə
oğli),
Ömrü sökülmax:
Vətən həsrətindən ömrüm
söküldi // Gözümdən axiyer yaş
birər-birər (L.Sağrızeli),
Yürəginə
qor salmax: Yanuxli hava idi. Nələsi daği-dərəyi
lərzəyə götüriyerdi, bütün
insanların yürəginə qor saliyerdi
(Ş.Adıgünli).
Uzun yoli dutmax: Siz çox
uzun yoli turtmişiz. Bizlər isə kesa
yoli (İ.Şahzadə oğli).
Frazeologizmlər axısqalıların
dilində də müxtəlif formalarda ifadə
olunur:
Atalar sözü (əski
sözlər - deyirlər) və məsəllərlə:
Dünyay umidinən yemişlər; Dərd
çəkən insanın yüzi gülməz;
Bizə də bir gün toğar və
s.
Adlarla: qara gün, sönməz
yürək, dağ baba, dar həyat, taş
yürək, dərdin acısı, qaynar
dünya və s. Qara gün bu başıbəlalı
xalqı sıxışdıriyerdi (İ.Şahzadəoğli);
Biriklərdür dolax-dolax\\ Dağ babanın
gözü bulax (c.Xalidov); Əldən gedər
ömür, həyat,\\ Azmi oldi bu dar həyat
(İ.Şahzadəoğli); Təkcə
əsgərlər taş yürəkliydi,
verilən tapşuruğa görə onlar
belə də olmalliydılar (Ş.Adıgünli);
Dişərkilər bizim dərdi nə
bülir,\\ Dərdin acısıni Vətənsiz
bülür (L.Sağrızeli); Çapdım
ati, dünya böyük\\ Qaynar dünya bənə
sönük.
Fellərlə. Bu
yolla ifadə olunan frazeologizmlərin ikinci
komponenti fellərdən ibarət olur. Məsələn:
Yürəkdə qəm bitürmax: Allah
deyib oturmişux, Yürəkdə qəm
bitürmişux (İ.Şahzadəoğli),
dərdi qəmə qatmax: hayıf, çox
şey yitürmişux, Dərdi qəmə
qatem, Allah (İ.Şahzadəoğli),
sıhırı açammax: Fələk
bizi sıhırlamiş, bağlamiş,
Bu sıhıri açamadım, Vətənim
(L.Sağrızeli), perik düşmax: Perik
düşdux quşlar kimi yuvadan, Ömür
sürdüx həsrətinan, qəminan
(G.Şahin), yola vurmax: Bizi yola vurmağa (yola
salmaq - Azərbaycan dilində - İ.K.) az
qala bütün köv yığılmışdı
(G.Şahin), intizar çəkməx: Onlar
da davadakilərinin intizarıni çəkiyerdilər
(Ş.Adıgünli), gözə degməx:
Şindiluğa ailənin böyüki sayılan
on dörd yaşlı Məndüf gəlinin
gözünə degmədi (Ş.Adıgünli)
və s.
|