Dildə olan sözlər
öz şəkil və mənalarına
görə çoxmənalı, omonim, sinonim
və antonimlərdən ibarət leksik-semantik
söz qruplarını təşkil edir.
Çoxmənalılıq.
Axısqa türklərinin dilinin sözlərində
olan çoxmənalılıq, demək
olar ki, əksər nitq hissələrində
müşahidə edilir. Bunların içərisində
kəmiyyət etibarilə isimlər, sifətlər
və fellər çoxluq təşkil
edir.
1. İsmin çoxmənalılığı:
ayax (davarın ayaği), (işkafın
ayaği), ağız (adamın ağzı;
bıçağın ağzı) və
s.
2. Sifətin çoxmənalılığı:
ey (yaxşı və sağlam mənalarında),
kalın (Bu mindər kalındır; Onun
göni kalındır) və s.
3. Felin çoxmənalılığı:
çalmax (biçmək) - çalmax (oğurlamaq),
kaxmax (qalxmaq) - kaxmax (bir yerdən başqa
yerə köçmək) və s.
Omonimlik. Axısqa türklərinin
dilində olan əksər omonimlər digər
türk dilləri ilə, o cümlədən,
Azərbaycan dili ilə də eyniyyət
təşkil edir.
Axısqa türkləri
eyni sözün müxtəlif mənalarından
istifadə edərək dildə maraq doğuran
zəngin omonimlik yaratmışlar. Məsələn:
çağ (coşmaq mənasında)
-çağ (vaxt, zaman mənasında):
Haçan ki cuş edib çağlasa sellər,\\
Açılar lalələr, sünbüllər,
güllər (cövhəri),\\ Güz çaği
gətürdün bağına (Hüzuri)\\
kurd (canavar) - kurd (həşərat):\\ Gezərdi
içində avisi, kurdi,\\ Çamli-namudli
meşa haxlıma gəldi (İlim Şahzadayev),\\
Laxanaya kurd düşmişdi (Xeyransa Mirzəyeva).
Tığ (ülgüc,
biz) - tığ (buğda, arpa topası
mənasında): Tığ yarasu eylanur,
dil yarasu eylanmaz (əski söz), Uzaxdan buğday,
arpay tıği göriniyerdi [70, 10.XI.1992].
Sinonimlik. Axısqa türklərinin
dilindəki sinonim sözləri müəyyənləşdirmək
üçün, öncə, onların leksik-semantik
əlamətlərini nəzərə
almaq lazımdır. Sinonimlərin əksəriyyəti
məna incəliklərinə malik olan,
az bir hissəsi isə eyni mənalı
sözlərdir.
Bu dildə işlənən
sinonimlər bədii dilin imkanlarını
zənginləşdirir, məna çalarlarını
genişləndirir. Aşağıdakı
nümunələr bu cəhətdən
xarakterik sayıla bilər:
qəm-qüssə:
Xəbər-ətər yox idi, nə
qəmdən, nə qüssədən.
çiplax-yalın
ayax: Çiplax, yalınayax qaçardux.
ağlamax-sızlamax:
can qalmadi daha bizdə ağlamaya, sızlamaya.
Yer-yurd: Yerimizdə,
yurdumuzda başxaları at oynadur [70].
Antonimlik. Antonim sözlər
zidd mənaları ifadə edir. Axısqa
türklərinin dilindəki əsas nitq
hissələrinin hamısında antonimliyə
rast gəlmək olur. Məsələn:
Məcbur oldux geca-gündüz xısın-xısın
söyləməyə. Ölən öldi,
qalan qaldi. Bu böyüklük məmləkətdə
varlux ikən yoxa döndux. Hər addımda
bir mum kimi yanıb söndux. Yaramızın
qabuğini biz bağladux, onlar açdi [70].