Toponimlər bu xalqın
etno-linqvistik yaddaşı kimi qiymətlidir.
Keçmiş nəsillərin qoyub getdiyi
yer-yurd adlarına türklər həmişə
həssas münasibət bəsləmiş,
haraya sürgün olunmuşlarsa, yeni məskən
saldığı yerlərə keçmiş
məskənlərinin adlarını
vermişlər. Bir vaxt Türkoba adı
(Böyük və Didi Türkoba) cənubi
Gürcüstanda məşhur idi. 1944-cü
ildə buradan sürgün olunanda həmin
toponimi də özləri ilə Özbəgistana
apardılar, oradan ikinci dəfə buraya
- Azərbaycana - Abşeronun Şurabad qəsəbəsinə
gətirdilər. Yeni salınan kəndə
Türkoba adını verdilər. Adı
yaşatdılar. Təskinlik tapmaq üçün.
Tarixi birliyi yaşatmaq üçün. Eləcə
də Axısqa, Adıgün, Azqur, Zeqan,
Oşora və digər toponimlər düz
46 ildir ki, yeni-yeni regionlarda öz varlığını
qoruyur. Bu əlamət milli mədəniyyətə,
el-obaya ehtiramın böyük ifadəsidir.
Axısqa türkləri
cənubi Gürcüstanda, Özbəkistanda,
Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Türkiyədə,
Rusiyanın bir çox bölgələrində
yaşamışlar və orada həm
milli toponimlərdən, həm də yerli
coğrafi adlardan istifadə etmişlər.
cənubi Gürcüstanda
300-dən çox türk kəndi qeydə
alınıb: Əsasları bunlardır:
Axısqa, Adıgün, Azqur, Apiyet, Axaşen,
Arzine, Aqara, Amxer, Abastuban, Anni, Aqobil, Andal, Axılkələk,
Badela, Bağdad, Balağul, Bolazul, Boqal, Borcom,
Bennara, Varxan, Vale, Qaratuban, Qortuban, Qacvi, Qoders,
Qorqul, Qorza, Qomoro, Qurgel, Ququnavur, Quratuban, Dersel,
Aşağı Entel, Yuxarı Entel, Ərdahan,
Böyük Zanav, Küçük Zanav, Zarzin,
Zazala, Zarumali, Zir, Zigilə, Zeqan, Zediban, Zedeqav,
Mivital, İcaret, İncqola, Kortok, Kexvan, Kaxaret,
Kılde, Kikinet, Kasaraul, Laşe, Lelivan, Muke,
Marel, Muqaret, Naxurdev, Nəmniyavur, Yuxarı
Oşora, Aşağı Oşora, Orala,
Orçoşan, Paraxa, Parexəz, Pərvanə,
Pulate, Posxov, Papoli, Pamoq, Pelvan, Persay, Qabat, Sanqur,
Saxan, Sarbastuban, Sarıqıze, Saxtev, Sakunet,
Sabzara, Silvan, Sirə, Sivri, Sixisuban, Səvirmə,
Siminda, Seniban, Sinil, Sıqara, Böyük Smada,
Küçük Smada, Sür, Sulis, Tatonis, Toloş,
Temlala, Tisel, Tutacuval, Ude, Utqusuban, Xuro, Xevsşen,
Çela, Çeçla, Çixicuban, Çisey,
Çarel, Çıxeli, Çörxey, Çurçut,
Çüntə, Çursutal, caxsu, cela, caxsma,
cüntəy, Şolavər, Şokay, Şurda.
Axısqa türklərində
bu və ya digər toponimik adlar müqəddəs
anlamlardandır. Heç bir türk adi danışıqda
doğma yerin adlarını konkretləşdirmir
- Vətən deyir. Bu kövrək yasaq nə
qədər mifik əskilərə gedib
çıxır. Demək olar ki, hər
bir uşaq nağıllarına çevrilmiş
bu yerlərin - Azqur, Adıgün, Axısqa,
Varxan, Abastuban, Axılkələk, Zediban,
eləcə də onlara qardaş olan Ağbulaq,
Sarvan, Başkeçid, Qarayazı obalarının
doğma adlarını, nadir təbiətin
gözəlliyini bütün ruhuyla hiss edir
[27, s. 40-41].
İndi bu xalqa məxsus
olan toponimik adlar çoxlu şer və nəğmələrdə
saxlanılır. Aşıq Məhəmməd
Səfilinin 38 bəndlik bir qoşmasında
bu xalqa məxsus olan 100 kəndin adı çəkilir,
onların xarakteri açılır:
Axısqa toponimlərin
bəzilərinin mənşəyi və
mənası tam aydın deyil. Bu, müəyyən
dərəcədə onunla bağlıdır
ki, bir sıra yer adları - kənd adları
bizə təhrif olunmuş şəkildə
gəlib çatmışdır. Bəziləri
isə fonetik dəyişikliyə uğramışdır.
Məsələn, aşağıdakı
toponimlər gürcü dilinin fonetikasına
uyğun olaraq təhrif edilmiş, ya da onların
sonuna a, i səsləri artırılmışdır:
Qotura, Pulateli, Qağvi, Tuxi, Laşi, Amxeri,
Papoli, Çıxeli, Axali və s.
Bu xalqın el nəğməkarı
Müdir də türkülərində
daha çox kənd adlarından istifadə
etmişdir. Nerdə kaldı o Zeduban dərəsi?\\
Eşidilməz suların şərşərəsi,\\
Yeşil, gözəl Azqurumun meşəsi,\\
Gəl, dönəlim o yerlərə arkadaş!
Qoşmada adı çəkilən
türk kəndləri və qəsəbələri:
Dersel, Kexvan, Zeduban, Pulateli, Qortuban, Apiyet, Adıgün,
Zanav, Qağvi, Nəmniyavur, Ququnavur, Kortox,
Çixicuban, Muxi, Çela, Çeçla,
Səvirma, Laşi, Zarzmali, Qoders, Utqusuban,
Rabat, Sirə, Qorqul, Qaratuban, Pelvan, Sanqur, İcaret,
Amxeri, Qorza, Zazala, Kaxaret, Çisey, Xona, Sarbastuban,
Marel, Orçoşan, Badila, Papoli, Silvan, Potsxov,
Ərdahan, caxsu, Qomor, Böyük Smada, Küçük
Smada, Entel, Bolacur, Şolaver, Unçal, Bennor,
Şokay, Xero, Xeveşin, Varxan, Sabzar, Xarcam,
Abastuban, Çərmük, Saxan, Tutacuvar, Kinkinet,
Anı, Zir, Tsiminda, Quratuban, cüntəy,
Sürli, Şurda, Boqal, Kılde, Çıxeli,
Çurçut, Parexəz, Axısqa, Sakunet,
Pamac, Temlal, Çorxey, Sinis, Saxtev, Persay, Muqaret,
Zigilə, Aqara, Azqur, Borcom [28, 1989, №7,
s. 69].
Mesxeti - cavaxeti Gürcüstanın
qədim tarixi - coğrafi ərazisidir. Bu
ərazi haqqında aşağıdakı
məlumatlar regionun toponimik zənginliyini nümayiş
etdirir: Bu ərazidə əhali çox
seyrək yaşayır. Belə ki, respublikanın
hər kv. km. sahəsində 75 nəfər
yaşadığı halda Mesxeti və
cavaxeti ərazisində 4 nəfər yaşayır.
Bu rayonun şəhər və şəhər
tipli qəsəbələrində (Ədigön,
Axıska, Aspinza, Axılkələk, Baqdanovka
və Abastuban) yaşayan əhali sənaye
ilə məşğul olur. Atarada şəhər
çuğunduru emal edilir. Heyvandarlıq,
əsasən, cavaxetidə, meyvəçilik
isə Samsxe ("Üç qala" - Axısqa)
rayonunda inkişaf etmişdir.
Bu regionun iqtisadiyyatının
yüksəlməsində Barjam - Axıska
- Vale dəmiryolu və avtomobil nəqliyyatının
böyük əhəmiyyəti vardır.
Abastuban dünya əhəmiyyətli kurortlardan
sayılır [70, 10.04.1952].
Axısqa türklərinin
yaşadığı rayonların (5
rayon) adları da fonetik cəhətdən
müxtəlif cür tələffüz
olunur. Yəni, eyni adın bir neçə
variantları mövcuddur. Məsələn:
Bu variantlarla yanaşı, həmin adların
digər əlamətləri (coğrafi
şəraiti) "Vətən eşqi"
qəzetində aşağıdakı
kimi göstərilmişdir.
Adıgeni (Ədigön)
- Ədigön rayonun mərkəzidir. Kobliyan
çayının kənərindədür.
Sahəsi - 1056 km2-dur. Axısxa dəmür
yoli stansiyasından 32 km qərbdə, Batumi
- Axısxa avtomobil yoli üstündədür.
Əhalisi 2,1 bin nəfərdir (1974). Taxta-şalban
və limonat zavodlari var.
Axalsixe (Axısxa) -
Axısxa rayonunun mərkəzidir. Dəmir
yoli stansiyasidür. Batumi, Axarkələk və
Borcoma gedan yolların kesişuğidur. Sahəsi
1208 km 2, əhalisi 19,3 bin (1975) nəfərdür.
Qonur kömür hasilati mərkəzidür.
Nişasta (Kraxmal), şarab, piva, limonat, kirpic
zavodlari, ət, ətmək kombinatlari, mebel
fabriki, tibbi (med.) məktəbi, kənd təsərrüfatı
(selxoz) texnikumu, teatr, muzey var. Orta yüzyilluxlardan
qalma Safara monastri Axısxanın yaxınlığundadur.
Axıska rayonunda diatomit və əqiq çıxarıliyer.
Aspindza (Aspinza) - Aspinza
rayonunun mərkəzidir. Kür çayı
kənərində, Axısqa dəmir
yoli stansiyasından 34 km cənub-şərqdə,
Axısqa-Leninakan şose yoli üstündədür.
Ərazisi 796 km2, əhalisi 2,6 bin (1974) nəfərdür.
2 taxta-şalban zavodı, limonat zavodi, qənnadi
fabriki, xastaxana, muzey və s. vardur.
Axalkalaki (Axarkələk)
- Axarkələk rayonunun mərkəzi,
Axarkələk çayının kənərində,
Axısxa dəmür yoli stansiyasından
74 km cənub-şərqdədür. Şose
yolları kesişuğidur. Sahəsi 1598
km2, əhalisi 11,4 bin (1975) nəfərdür.
Yağ-peynir, taxta-şalban, limonat, piva zavodlari,
pedaqoji və kənd təsərrüfati
texnikomlari var.
Axısqalılar kənd,
dərə, dağ, meşə adlarını,
ümumiyyətlə, bütün toponimik
sərvətlərini türkülərində,
manilərində vəsf etməkdən
yorulmurlar.
Şerlərdə
toponimik adlar geniş şəkildə
təbliğ olunur. Məsələn,
Şimşək Dursunov adlı şair
"Vatani qördum" şerində Kaxaret,
Mlivan, Uraveli, Sonkursya, Avxer, Yayla, Zarzma, Mlaşe
kimi yaşayış məskənlərinin
adını çəkir: Kaxaretda veyran
qördum vatani\\ Lelivanin camisi kluba donmiş\\
Qazdim Uraveli koşama-koşa\\ Simasi kudratdan
çakilmiş taqinan-taşa.\\ Çixdim
Sankureya tutildi dizlarim,\\ Avxeri veyrana qordi qozlarim\\
Yaylanin elunda koldi izlarim\\ Kan aqliyan meşalar
qordumda qaldim\\ Şimşək diyar, qetdim
Vatan qazmaya,\\ Mlaşedan oqradim qeçdim Zarzmaya
[70, 01.03.1991].
Axısqa türkləri
manilərdə işlətdiyi toponimik
adları öz deyim tərzlərinə
uyğunlaşdırırmışlar.
Başqa sözlə, toponimik vahidlər
interferensiya olunmuşdur. Məsələn:
Ağ dəvə düzdə kaldi\\ Yüki
Tevrizdə kaldi\\ Oğlani sanci dutdi\\ Dermeni
kızda kaldi\\ Su gəlür harx uzuni\\ Qəzəl
örter yüzüni\\ Əgil, Kavkaz tağlari,\\
Görem yarın yüzüni.
Axısqa türklərinə
məxsus toponimlərə bəzi lüğətlərdə
və mənbələrdə toxunulmuşdur.
Məsələn, V.A.Nikonov "Kratkiy toponimiçeskiy
slovarğ" adlı əsərində
"Abastuman" adı və mənşəyi
haqqında aşağıdakı məlumat
verir: "Abastumani" - pos. v Qruzinskoy SSR. İz
qruzin. Xabaz "pekarğ" i ubani "kvartal".
Fars işğalı dövründə
bu ad pul vahidi kimi (abaz və tuma) işlənmişdir
[152, s. 14].
M.M.İzzatov "Mesxeti"
toponimi haqqında aşağıdakı
məlumatı verir: Mesxetiya - qədim gürcü
vilayətidir. Adıgün rayonu Gürcüstanın
cənub hissəsidir. Vilayətin coğrafi
adı Mesxeti - cavaxetidir. Buraya Axalsıx, Adıgün,
Aspinza, Axalkələk və Boqdanovka qayonları
daxildir [123, 02.VIII.1992].
Axısqa toponimlərini
mənşə cəhətdən iki
qrupa ayırmaq olar:
a) Türk mənşəli
toponimlər;
b) Gürcü mənşəli
toponimlər.
Türk mənşəli
toponimlər oykonim, oronim və hidronimlərdən
ibarətdir.
Oykonimlər - yaşayış
məskənlərinin adları: Axısqa,
Adıgün, Azqur, Axılkələk,
Qaratuban, Qortuban, Sarıqıze, Utqusuban, Xırtız,
Yenigöy və s.
Eyni kənd adları
"yuxarı- aşağı" istiqamətlərinə
görə fərqləndirilir. Məsələn:
Yuxarı Oşora - Aşağı Oşora,
Yuxarı Entel - Aşağı Entel və
s.
Asif Hacılı Axısqa
mahalının iç dünyasından
bəhs edərkən yazır ki, əski
etnik xüsusiyyətlərə uyğun
olaraq, bir çox kəndlər bir-birilə
əkizdir, yəni ənənəvi cüt
quruluşa malikdir: Yuxarı Oşora, Aşağı
Oşora, Yuxarı Entel, Aşağı
Entel. Ümumiyyətlə, bu ulu mahalı
təbii şərait iki hissəyə
bölüb: yuxarı və aşağı
kəndlərə. Bu bölgü yalnız
təbii-coğrafi deyil, müəyyən
etnoqrafik və dil çalarları ilə
də əsaslanır. Aşağı
kəndlərlə yuxarıların dialekt
fərqləri, əsasən, s - ş
(istiyiruk - iştiyiruk), e-ə (emi-əmi)
kimi əvəzlənmələrdə
təzahür edir. Türk ədəbi dilinə
ən yaxın şivə Axısqa-Azqur
şivəsidir [27, s. 41].
Oronimlər - obyekt adları:
dağ, dərə, təpə, meşə,
qaya, yayla, qışla, tarla, çayır-çəmən,
bağ və s. adlar.
Dağ adları: Horos,
Persat, Abioğli, Bolacul, Fındıqlı,
Çekilli, Didimağa, Askilli, Qanli, Çobanköprüli,
Artnal, Dersel, Əcərə, Saxan, Sosola,
Sirit, Yalbuz, Yiləsatan, Alazana, Baxacax, cebil,
Saburtağ.
Bu adların bəziləri
dağın bitki örtüyü ilə
əlaqədardır. Məsələn,
çəkil sözü tut ağacının
bir növüdür. Dağ bu ağacla əhatə
olunduğu üçün Çekilli adlandırılmışdır.
Fındıqlı. Bu dağ fındıq
kolları ilə dövrəyə alınmışdır.
Askilli. Oronim Axısqa
türklərinin deyim tərzinə uyğunlaşdırılmışdır.
Askil - əzgil deməkdir. Bu dağda görünür,
əzgil ağacı çoxluq təşkil
edir.
Bəzi Axısqa dağlarının
adları antroponimlərlə bağlı
olur. Məsələn; Saburtağ (Sabirdağ)
və s.
Dağ adları sadə,
düzəltmə və mürəkkəb
quruluşda müşahidə olunur.
a) sadə: Horos, Sirit
və s.
b) düzəltmə:
Çekilli, Askilli (bu adların əmələ
gəlməsində -li şəkilçisi
əsas rol oynamışdır).
v) Mürəkkəb:
Abioğli (qohumluq termini ilə oğli sözünün
birləşməsindən); Çobanköprüli
(çoban və köprüli sözlərindən),
Yiləsatan və s.
Dərə adları:
Dersel, Zediban, Sabiyet, Derin, Dörtdaş, Degirman,
Sabzara, Çaxi, Uzun, Küknəlli və
s. Dərə adlarının bəziləri
ərazinin bitki örtüyü ilə əlaqədar
formalaşmışdır. Məsələn,
Küknəlli dərəsi - küknar ağacının
çox olması ilə bağlı əmələ
gəlmişdir.
Bəzi dərə
adları obyektin həcmi ilə bağlı
formalaşmışdır. Məsələn:
Uzundərə, Derindərə.
Dərə adları
obyektin yerləşdiyi yaxın subyektlə
bağlı formalaşmışdır.
Məsələn, Dörtdaş, Degirmandərə;
bu dərə su, dəyirmanının
yanında yerləşdiyi üçün
belə adlandırılmışdır.
Dərə adları
bu obyektdən istifadə edən heyvan adları
ilə bağlı da əmələ
gəlmişdir. Məsələn: Qoyundərə
- bu dərədə ot çox olduğu
üçün qoyun sürülərini burada
otarırmışlar.
Bəzi dərə
adları gürcü mənşəlidir:
Sabiyet, Çaxi və s.
Təpə adları:
Böyük sırt, Naomar sırti, Sekirə
sırti, Dorux tepesi, cuvallar tepesi, Satarınbaşi.
"Sırt" sözü türk dillərində
"təpə" mənasında işlənir.
Axısqa türkləri həm "sırt",
həm də "təpə" sözündən
oronimlərin tərkibində istifadə
etmişlər.
Meşə adları:
Zediban, Qusxana, Qarasu, Melislər, Qostala, Hamzula,
Nakal, Qavaxli, Nadqur və s. Bunlardan Qarasu, Qostala,
Qavaxli türk mənşəlidir.
Qaya adları: Yaruk,
Qüzeyli, Qalabayri, Böyük, İsitmə
və s.
"Qalabayri" - yəni,
qalanın bayırı, çölü
mənasındadır.
"Qüzeyli qaya"
- qayanın qüzeydə yerləşməsi
ilə əlaqədar adlandırılmışdır.
Böyük sifəti
ilə əlaqədar olan bu qaya adı
(«Böyük») onun böyüklüyü,
əzəməti, hündürlüyü
ilə bağlı əmələ
gəlmişdir.
Yayla adları: Abastuban,
Sarıqaze, Saxan, Xarcan, Varxan, Uravel, Kikinet, Əski,
Çoban, Persat, Qaxgilin yaylası, Öküz
koxi, Çeçla və s.
Yayla adları da türk
və gürcü mənşəlidir.
Türk mənşəli
olanlar rəng adı ilə (sarıqaze),
peşə adı ilə (Çoban), nəsil
adı ilə (Qaxgilin yaylası), heyvan adı
ilə (Öküz koxi), dövrlə, zamanla
(Əski) və s. ilə bağlı
yaranmışdır.
Gürcü mənşəlilər:
Çeçla, Persat, Uravel, Varxan, Xarcam, Saxan
və s.
Yayla adlarının
bəziləri (Abastuban, Saxan, Xarçam, Varxan
və s.) həm də yaşayış
məskənlərinin adıdır. Görünür,
bu yerlərin adamları getdikləri yaylalara
öz kəndlərinin adını vermişlər.
Qışla və
yataq adları: Çillər qışlasi,
Xurşudun yatağı.
Axısqalılar qışlalarda,
əsasən, heyvanları saxlayırlar.
Yataqlarda heyvanlar qərar tutur.
Tarla adları: Qaramoğli,
Zaden, Qara, Böyük, Uzun, Selasu, Tört, Axaşen,
Qostama, Qırıxlar, Nariya, cami, Varazan, Qıraçlar,
Çolalar, Sukuletlər, cuvarlar, cumatar, Meydanlar,
Qəssabxana, Xerek, Pisara, Gürgənə,
Dərə, Qusxal, cuhut, Bağbanlar və
s.
Tarla adlarının
məna və mənşəyi maraqlıdır.
Bəziləri tayfa, millət (Qaramonoğli,
Qırıxlar, Qıraqlar, Bağbanlar,
cuvarlar, cuhut) adları ilə, bəziləri
tarlanın həcmi ilə (Qara, Böyük,
Uzun, Tört), bəziləri müəyyən
obyektlərin yaxın və oxşarlığı
ilə (Dərə, Selasu, Qəssabxana)
əlaqədar adlandırılmışdır.
Bəzi tarla adları
isə yad dillərin, xüsusən də,
gürcü dilinin təsirindən yaxa qurtara
bilməmişdir. Bunlar aşağıdakılardır:
Zaden, Axaşen, Nariya, Varazan və s.
Bağ adları: Gülbaxça,
Qamabaxça, Ardmulbaxça, Çəyürnəbaxça,
Kirəzlibaxça, Ömərəfəndibaxçasi,
Qazaxlibaxça.
-------------------------
Qeyd: Asif Hacılının
müəyyən etdiyinə görə,
Axısqada tarixi Gülbaxçalar çoxdur.
Məsələn: Varxan Gülbaxçasından,
deyilənlərə görə, Kərəm
gəlib keçmişdir.
Kirəzlibaxça
- "Girəz" - gilas, yəni gilaslı
baqça. Bu baqça, deyilənə görə,
gilas ağacları ilə başdan-başa
örtülmüşdür.
Ömərəfəndibaxçası
- Ömərəfəndiyə məxsus
baqça.
Qazaxli baxça - Qazax
tayfasına mənsub baqça.
Çayır-çəmən
adları: cırknal çayıri, Başaberet
çayıri, Acartuba çalasi, Xəlid
çayıri, Hokançala çayıri,
Düz çayır, Sabadur çayıri,
Kirəzli çayıri, Dərvişin
çayıri və s.
Çayır-çəmən
adlarında da türk və gürcü mənşəli
sözlər əsas yer tutur.
Hidronimlər bulaq, göl,
çay, çərmük (mineral su), çay
qovşağı adlarından ibarət
olur. Bunları aşağıdakı
kimi qruplaşdırmaq olar:
Bulaq (puvar) adları:
Savuk, Zanduxli, İncə, Qara, Taxtali, coç,
Çift, Bəyaz, Gügümpartladan, Süd,
Çəmi, Qındıs, Tökuz gözəl,
Qərincəri puvarlari, Almanın suyi, Xeveşen
suyi, Məmmədali, Rəşidağa,
Məhrəmdədə, Hüseyndədə,
Paşa, Hasan, Məhəmməddədə
puvarları və s.
Bulaq adları suyun soyuqluğu
(Savuk), rəngi (İncə, Qara, Bəyaz,
Süd), suyun dərəcəsi (Gügümpartladan),
suyun nəyə isə bənzədilməsi
ilə (Tökuz gözəl, Almanın suyu,
Xeveşen suyi), bulağın kimlər
tərəfindən inşası ilə
(Məmmədali, Rəşidağa, Məhrəmdədə,
Hüseyndədə, Paşa, Hasan, Məhəmməddədə
puvarlari) və s. ilə bağlı qoyulmuşdur.
Göl adları: Dibsiz,
cazi, Pərvanə, Qotur, Sabiet, Qara və
s.
"Qotur", "Qara",
"Dibsiz" adları gölün suyunun keyfiyyətinə,
həcminə əsasən verilmişdir.
Çay adları: Kür,
Xeveşen, Poskov, Abastuban, Xarcam, Laşe, Arzine
və s. Çay adlarının əksəriyyəti
yaşayış məskənlərinin
adı ilə əlaqədardır. Görünür,
çay həmin yaşayış məskənlərinin
yaxınından axır.
Axısqalılar çay
qovşaqlarına da adlar vermişlər.
Məsələn: Çatalsu, Körpülü
çatal və s.
Çərmük (mineral
su) adları: Abastuban, Aqobil, Pulate, Akaşen,
Sabiyet, Küknəlli, Arazinda və s. Bu çərmüklər
cənubi Gürcüstan ərazisində
yerləşir, həm türk mənşəli,
həm də gürcü mənşəlidir.
Tədqiqat göstərir
ki, Axısqa toponimlərinin əksəriyyəti
etnik müxtəlifliyin mövcud olduğu
bir şəraitdə, əsasən də
qıpçaq, oğuz, Hun-bulqar, kürd və
digər tayfa adları ilə bağlı
əmələ gəlmişdir. Bunların
bəzilərini nəzərdən keçirək:
Samqur etnotoponimi - gürcücə
Samkure. Bu toponimin birinci komponenti Hun-bulqar tayfalarından
olan sam (və ya samar) etnosu ilə bağlıdır.
Həmin toponimə Adıgün rayonunda,
Qardabani rayonunda isə Samqari şəklində
rast gəlirik. Toponimin ikinci komponenti isə
ümumhun etnik adı olan «qur»la (məşhur
hun tayfaları: onoqur, saraqur, uyğur, utiqur,
kutriqur və s.) əlaqədardır.
Sam tayfasının
adı Özbəkistanın (Səmərqənd
- Samarkand) və Rusiyanın Samara şəhərlərinin
adlarında da yaşayır.
Adıgün etnotoponimi
- gürcücə Adiqene. Qədim türk
tayfası olan Adıgün əfsanəvi
pravətəni, əski abidələrdə
olan Otyuken vilayətini yada salır. V.V.Bartold
yazır ki, XIX əsrin sonlarından Qırğızıstanda
Adıgün nəslindən olanlar yaşamaqdadırlar
[91, tom 2, çastğ 1, s. 533].
Qobieti etnotoponimi. Mesxetiyada
kənd adıdır. cənubi Gürcüstanda
da Kobuleti adlı şəhər vardır.
Gürcü dilində bu etnosun adı «Kobu»,
«qobi» ölkəsi mənasında
işlənir. Axısqalıların
yaşadığı Aspinza rayonunda Kobıxevi,
Axalsıxda isə Kobaze adlı yaşayış
məntəqələri qeydə alınmışdır
[188, s. 24].
Kobu (qobu) tayfasının
adı Qafqazın bir sıra yer adlarında
öz əksini tapa bilmişdir: Dağıstanda
Qobi dağı, Azərbaycanda Bakıdan
çox da uzaq olmayan yaşayış məntəqəsinin
adı və geniş ərazi Qobustan (türk
dilində «qobuların yeri»), respublikanın
digər rayonlarında Qobu, Qobustyu, Qobu-Dilağarda
kəndləri də mövcuddur. XVIII yüzillikdə
kobi köçəri tayfasının Gəncə
şəhərindən çox da uzaqda
məskunlaşmaları haqda məlumatlar
var [208, s. 93].
Qandza etnotoponimi - Gürcücə
Qandzani. Kendjek tayfasının izlərinə
Gürcüstanın cavaxeti ərazisinin Boqdanovka
rayonuna məxsus olan Qandza kənd adında
rast gəlirik. Kendjek tayfası türk xaqanlığının
hakimiyyəti dövründə Qafqazda görünməyə
başladılar. X-XII yüzilliklərdə
Orta Asiyada tanınan yerli əhali qırğızlarda
qendje, türkmən və qazaxlarda kendje adı
isə çağrılırdı.
Bu adla bağlı toponimlərin geniş
arealları mövcuddur. Orta Asiyanın uyğur
ölkəsində Kendjek şəhəri
və Kendjalu rayonu, Türkmənistanda Kendji-Karabaq,
XIX əsrdə Şimali Qafqazda Kenje və
Qendje kəndləri, Qendjeçay [118, s. 140],
Azərbaycanda məşhur Gəncə
şəhəri kendjek tayfasının
adını özündə yaşadır.
Kuna, Tazakov, Yençikov
etnotoponimləri. Bu etnotoponimlər əsas
qıpçaq tayfalarından olan köv (kai,
koi) və kunı adlarını özündə
qoruyub saxlamışdır. Qeyd edilən
etnotoponimlərə Gürcüstanın
Aspinza rayonunda olan Kuna, Tazakov («yeni kövlar»),
həmçinin Yenqikov («yeni kövlar»)
(Axalsıx rayonunda) yaşayış məntəqələrinin
adında rastlaşırıq. Mənbələr
göstərir ki, qıpçaq tayfaları
arasında kun və kov tayfaları islam dinini
qəbul edənə kimi xristyan olmuşlar
[188, s. 34, 35]. Azərbaycanda qov tayfasını
iki kənd (Qovlar və Qovlarsarı) özündə
qoruyub saxlamışdır. Qovdərə
və Qovdaq etnotoponimləri də Azərbaycanda
qeydə alınmışdır. Azərbaycana
XIX yüzilliyin ortalarından 96 qov tayfasından
olan ailənin köçdüyü də
mənbələrdə göstərilmişdir
[188, s. 34]. Həmin yüzillikdə qov tayfaları
Ermənistana da axın etmiş, burada türk
kəndi olan Qovunlu yaşayış məntəqəsini
yaratmışlar [101, s. 41; 155, s. 210].
Tuğ etnotoponimi. Axısqa
türklərinin yaşadığı
kəndlərdən biri də Tuğ
adlanır. Kənd Boqdanovka rayonuna məxsusdur.
Tuq (tuk, tok) məşhur qıpçaq tayfalarındandır.
Qafqazda, o cümlədən Gürcüstanda
bir çox yaşayış məntəqələrinin
adları bu tayfa ilə əlaqədardır.
Şimali Qafqazda Tuq, Tuk, Tok, Tukdaq, Tukovo və
s. kəndlər vardır. Azərbaycanda
üç Tuğ kəndi, Tuğ çayı,
Tuğ dağı və Tuğ yurdu əraziləri
məlumdur. Ermənistanda XIX əsrə
aid olan xəritələrdə Tuğlu,
Tuqun, Tuqut türk kəndlərinin adları
öz əksini tapmışdır.
Çala, çela etnotoponimləri.
Bu qıpçaq etnosun bir sıra toponimlə
bağlılığı mənbələrdə
göstərilmişdir [139, vıp. 2, s.
160]. Bu köçəri tayfa adı Mesxetiyanın
Axalsıx rayonundakı Çala kəndində,
Adıgün rayonundakı Çela kəndində
öz inikasını tapmışdır.
Türkiyə ərazisində
7 kənd «Çala» adlanır. Azərbaycanda
Çala adlı kənd və göl, Çaldaş,
Çalburun kəndləri, Çaldaq adlı
dağ vardır. Ermənistanda Çaldaq
adlı kənd və dağ, Çaldaş
adlı dağ, Çaltəpə adlı
iki kənd mövcuddur. Həmçinin Sibirin
müxtəlif regionlarında və Mərkəzi
Asiyada da xeyli toponimik vahidlər həmin etnosun
adını özündə yaşadır.
Bazarxana etnotoponimi. Bazar
və ya basar qıpçaq tayfalarından
biridir. Qafqazın bir çox toponimik vahidlərində
bu etnonim əsas komponentlərdən birini
təşkil edir.
Axısqa türklərinin
yaşadığı kəndlərdən
biri də Bazarxana adlanır. Kənd Mesxetiyanın
Aspinza rayonunda yerləşir.
Q.Qeybullayev, S.Axinjanov
XVII-XIX yüzilliklərin Orta Asiya, həmçinin
Şərqi Sibir (qırğız, qaraqalpaq,
özbək) mənbələrinə
əsaslanaraq bu tayfanın müxtəlif
regionların toponimiyasında yayıldığını
göstərirlər: Şimali Qafqazda (Bazarört,
Bazarkişlak kəndləri), Azərbaycanda
(Bazar və Bazarçay, Bazaryurd və Bazardüzü),
Ermənistanda (üç Bazardjıq kəndi,
Bazar çayı) [101, s. 50; 83, s. 206, 230].
Çikil etnotoponimi.
Çiqil (çikil) məşhur qıpçaq
tayfalarındandır. Axısqalıların
yaşadığı kəndlərdən
biri də Adıgün rayonuna məxsus olan
Çikil kəndidir. Bu kənd həmin
tayfanın adı isə əlaqədardır.
Gürcülər bu kəndin adını
Çixelğ şəklində təhrif
etmişlər. Tədqiqatlar bu tayfanın
erkən orta əsrlərdə Mərkəzi
Asiya çöllərində yaşadığını
təsdiqləyir [9, s. 36]. Azərbaycanda
Çiqil adlı çay (Sumqayıt ətrafında)
yəqin ki, həmin tayfanın adı ilə
bağlıdır.
Qorqul etnotoponimi. Kerqil
(qurqul) oğuz tayfasıdır. Adıgün
rayonundakı Qorqul kəndinin adında bu
oğuz tayfası öz əksini tapmışdır.
Balta (boltalı) etnotoponimi.
Gürcüstanın Laqodexsk və Znaursk rayonlarında
Balta adlı kənd qeydə alınmışdır.
Balta türk tayfası Mesxetiyaya (Samsxe) monqol
dövründə XIII-XVII əsrlərdə
axın etmişlər. Yerli toponimlərdə
bu tayfanın adı qorunmuşdur. Ümumiyyətlə,
türklərin yaşadıqları ərazilərdə
(Şimali Qafqazda - Balta, Balta-Çoxrak kəndləri),
cənubi Azərbaycanda - Balta kəndi), Ermənistanda
- Baltadərəsi və Baltaçay və
s.) bu tayfanın adı mühafizə edilib
saxlanmışdır.
Xançala etnotoponimi.
Axısqalıların yaşadığı
Axalkələk və Boqdanovka rayonlarında
Xançala adlı iki kənd vardır.
Xançal tayfasının osmanlı mənbələrində
Gürcüstan ərazisinə XV-XVII əsrlər
arası Kiçik Asiyadan gəldiyi göstərilmişdir.
XIX əsrə aid xəritədə Xançallı
adlı iki kəndin Ermənistan ərazisində
- türklərin yaşadığı
bölgələrdə olduğu da qeyd
edilmişdir.
Qomar etnotoponimi. cənubi
Qafqazın bir çox toponimləri türk
tayfası olan kamar (və ya qamar) etnosları
ilə əlaqədardır. Bu tayfa hunların
tərkibində Qafqazda görünməyə
başlamışlar. XIX yüzillikdə
Azərbaycan və Ermənistanda 7 kənd
Qəmərli (Kamarlu) adlanırdı. 1728-ci
il Osmanlı türklərinin Gürcüstanda
siyahıya alınmasında Qamarli adlı
tayfa da qeydə alınmışdır.
Gürcüstanın Borçalı qəzasında
(indiki Bolnisi rayonu) Böyük və Kiçik
Qəmərli və Qomareti adlı türk
kəndləri də vardır. «Qomareti»
- gürcücə «qomar yeri, yurdu»
mənasındadır. Mesxetiya toponimlərində
də bu qədim tayfa öz izlərini buraxmışdır.
Adıgün rayonunda Qomar (gürcücə
Qomaro) kəndi bu etnosla bağlıdır.
Bu kənddə yaşayanların hamısı,
demək olar ki, Axısqa türkləridir.
Tədqiqatlar göstərir
ki, İranda Kamara, Kamare, Qomar, Qomarabad və
s., Türkiyədə Kamarlı adlı
oykonimlər vardır [102].
Kola etnotoponimi. XIX əsrdə
Gürcüstan toponimikası üç qədim
bolqar tayfasının (kul, kol, kuvyar-xubiar)
adını özündə qoruyub saxlamışdır.
Erkən orta əsr mənbələrində
bu tayfalar haqqında müfəssəl məlumatlar
vardır. cənubi Mesxetiyada olan Kola vilayəti
bu etnonimlə əlaqədardır, Azərbaycanın
Qarabağ ərazisində Kolayurd («Kolalar
yurdu» - ermənicə Kolt) adlı oykonim
var. Gürcü tarixçisi və coğrafiyaşünası
Vaxuşti Baqration XVIII əsrdə Xram çayı
ətrayında kol/kul tayfasının məskunlaşması
barədə məlumat verir. Osmanlı
dövründə əhalinin siyahıya
alınmasına aid sənədlərdə
Kullar adlı kəndin də adı çəkilir
[177, s. 35].
Kola etnonimi ilə bağlı
toponimlərə geniş şəkildə
Orta Asiya, Ural və Sibir ölkələrində
rast gəlmək olur.
Qədim bolqar tayfası
olan Kuyvar (Xubiar) tərkibli yer adlarına XIX
əsrə aid Qafqaza və Azərbaycana
aid olan xəritələrdə (Xubyarlı
kəndi Azərbaycanda iki rayonda), Dağıstanda
Xublar dağı, Xubyarkənd, Gürcüstanda
Xubiar yaşayış məntəqəsi)
rast gəlirik.
Kanqar etnotoponimi. Gürcücə
Kanqari, ermənicə Kanqark. Erkən orta
əsrlərə aid mənbələr
xəbər verir ki, V əsrdə cənubi
Qafqaza Kanqar adlı türk tayfası gəlməyə
başlayır. Onlar Azərbaycanın şərqində,
Naxçıvan və Qazaxda, eləcə
də cənubi Gürcüstanın Ermənistanla
olan sərhədlərində məskunlaşırlar.
«Letopisğ Kartli»də, «Kartlis
Sxovreba»da «Konqar-kəngər ölkəsi»
haqqında maraqlı məlumatlar verilir [136,
s. 74; 129, s. 306].
Qarabağda da Kəngərli
adlı kənd və bu kəndə yaxın
Kəngər dağı vardır.
Azqur etnotoponimi - gürcücə
Aükuri. Axalsıx rayonunda Azqur kənd adı
az tayfasının adı ilə bağlıdır.
Orta əsr Gürcüstan tarixində az tayfasının
VII-XIII əsrlərdə Altaydan Orta Asiyaya,
oradan da Qafqaza miqrasiya olunması haqqında
məlumatlar verilir. Türkoloqların fikrincə,
müasir qırğızlar «kırkaz»,
yəni «40 ad» olmuşlar. XIX əsrin
sonlarında qırğızları azık
adlandırmışlar [91, tom 2, çastğ
1, s. 36, 474, 485, 533; 76, s. 106-107; 83, s. 60-61; 161,
s. 167].
Azlar hun-bolqar tayfalarının
tərkibində Qafqaza gəlmiş və
burada məskunlaşmışlar. Həmin
tayfanın adı bir sıra toponimlərin
tərkibində ilişib qalmışdır:
Azov dənizi, Azaklar kəndi (XIX əsrin
əvvəllərində Azərbaycanda),
Aza kəndi (Naxçıvanda), Azqur kəndi
(Türkiyənin Gürcüstan və Ermənistanla
olan sərhəddində), Azqir (Rumıniyada),
Azqir (Qazaxıstanda kənd) [203, s. 139].
Azlar erkən orta əsrlərdə
Gürcüstanın Mesxetiya ərazisində
məskunlaşmış, bu tayfa adı
Azqur (Axalsıx rayonunda) və Azqyuda (Axalsıx
rayonunda) kəndlərinin adında komponent
təşkil etmişdir.
Muqareti və Moxe etnotoponimləri.
Muqareti (gürcücə, «muqar ölkəsi»)
kəndi Mesxetiyanın Axalsıx rayonuna,
Moxe kəndi isə Adıgün rayonuna məxsusdur.
Mənbələr moxg, moqg, mukri(n) və
ya muqri(n) tayfalarının avarların tərkibində
Qafqaza axını haqqında məlumatlar
vermişlər [106, s. 227, 231-233, 256, 270].
cənubi Qafqazda bu tayfa adı bir çox
toponimlərdə əks olunmuşdur: Muğan
düzü, Muğ qalası kəndi (Azərbaycanda),
Muqni və Muqin kəndləri (Ermənistanda
- XIX əsrə aid), Muğanlı, Muğançı,
Muqlian (Gürcüstanda) və s.
Toloş etnotoponimi -
gürcücə Toloşi. Mesxetiyanın
Aspinza rayonunda yerləşən toloş
kəndinin adı tolos adlı tayfanın
fonetik cəhətdən cüzi dəyişiklik
hiss olunan formasıdır. Toloslar Qafqazda VI
yüzillikdən görünməyə
başlamış və müxtəlif
variantlarla (tulus, teles, tules) çağrılmağa
başlamışlar. cəbrayıl rayonunda
Tulus adlı kənd bu etnosun Azərbaycanda
da yayıldığını sübut
edən dəlillərdəndir.
Uran etnohidronimi. XIX əsrə
Gürcüstanın Mesxetiyaya aid olan xəritəsində
Kok Uran və Ak Uran çayları və
Uran Qutan kəndinin adı çəkilir
[102, s. 121-122; 83, s. 128-129].
Uran qıpçaq tayfalarından
biridir. Oran və aran variantları müxtəlif
areallara yayılmışdır. Sibirin
və Qafqazın bir çox regionlarında
Uran çayı, Uranqa, Uranqiç, Ural gölləri,
Aran, Aranbulaq, Arankutan, Aran Mirzə, Aranzamin,
Aranyanıqlı, Örən, Örənqala
və s. kəndlər qeydə alınmışdır.
Edinja, İndjqala və
İndjebla etnotoponimləri. Bu kəndlər
Mesxetiyanın Axalsıx rayonundadır. XIX
əsrə aid Gürcüstan xəritəsində
İnça, Ondja-xevi, İndjioqlı, İndjadra,
İndjadaq və s. yaşayış
məntəqələrinin adları göstərilmişdir.
Bu toponimlərinin ilkin
komponentini təşkil edən andja qıpçaq
tayfalarından biridir. Toponimik vahidlərin
tərkibində bu forma indja, ondja, ança,
onça kimi variantlarda da müşahidə
olunur. Kök türklər sayılan bu tayfanın
Gürcüstanda görünməsi Səlcuqların
hərəkəti ilə üst-üstə
düşür [107, s. 41].
Orta əsrlərə
aid rus əlyazmalarında bu köçəri
tayfalarla əlaqədar yaranmış Andja,
Andj-oqlı oykonimlərinin adı çəkilir
[90, s. 73, 77-8].
Azərbaycanda bu tayfanın
adı İncə, İncəli, Oncaqala,
İncili, İncir adlı oykonimlərin
tərkibində daşlaşmışdır.
Dağıstanın Maxaçkala şəhərinin
adı əvvəllər - orta əsrlər
dövründə Andjikala adlanırmış.
Zilan və Zazalı
etnotoponimləri. Türk tayfaları ilə
yanaşı Mesxetiyaya XV-XVII əsrlərdə
yeni kürd tayfaları da axın edirdilər.
Onların əksəriyyəti cənubi
Gürcüstanda məskunlaşırdılar.
Bu tayfa zilan və zaza adları ilə məşhur
idi. XIX əsrə aid osmanlı və rus
sənədlərində həmin tayfalar
təqdim olunur. Mesxetiyada iki kənd - Zilan
(Axalsıx rayonunda) və Zazalı (Adıgün
rayonunda) kürd tayfalarının adı
ilə bağlıdır.
Tədqiqatçılar
Türkiyənin Ərzurum şəhərinin
adının da bu tayfa ilə bağlı
əmələ gəldiyini qeyd edirlər
[130, s. 45; 81, №2, s. 23; 122, s. 96]. Ermənistanda
da Zazançı və Zilan adlı kəndlər
vardır.
Damğalı etnotoponimi.
Axalsıx rayonunda damqa tayfasının adı
ilə bağlı formalaşan kəndlərdən
biri də Damğalı adlanır. XVI əsrdə
Ermənistan ərazisində Damqa adlı
kənd də qeydə alınmışdır
[93, s. 226, 350, 399].
Axısqa etnotoponimlərini
əks etdirən cədvəl
№ Etnosun adı
və variantları Toponimik vahidin adı
və yerləşdiyi ərazi
1. Bozal/bazal Bazaleti kəndi,
Bozaliane, Bozaleti gölləri
2. Kamar/qamar Qamar (Qomaro)
kəndi, Böyük və Kiçik Kamarlı
kəndi, Qomareti kəndi
3. Udi-udı, udon, utin,
utiqurı Ude kəndi (Adıgün r.)
4. Onoqur Onqar, Onqora (Aspinza
r.)
5. Kuyvar (xubiar) Xubiar kəndi
6. Kanqar Kanqar ölkəsi
(Kanqari)
7. Sam və ya Samar Samqur
(Samkure) (Adıgün r.), Samqori (Qardabani r.)
kəndləri
8. Az Azqur (Aükuri) kəndi
(Axalsıx r.)
9. Avar və ya abar,
varxon Abari kəndi (Ambrolaur r.), Varxan (Varxani),
Vartaxana (Adıgün və Asrinza r.)
10. Sal Salieti, Saloqlı
kəndləri
11. Moxg, moqg, mukri(n), muqri(n)
Muqareti kəndi (Axalsıx r.), Moxe kəndi
(Adıgün r.)
12. Tolos-tulus, teles, tules
Tolosi kəndi (Aspinza r.)
13. Tuba (tubo, tobel, tobol)
Toba, Qurutuban kəndləri (Axalsıx r.);
Karatuban, Kortuban kəndləri (Adıgün
r.); Tobaxçi kəndi (Axalsıx r.)
14. Kuzan (kuzen, quzan) Kola
vilayəti (cənubi Mesxetiya)
15. Adıqün Adıgün
(Adiqene) rayonu
16. Kobu (qobu) Kobuleti şəhəri,
Qobieti kəndi; Kobıxevi (Aspinza r.); Kobaze
(Axalsıx r.)
17. Kendjek Qandza (Qandzani)
(Boqdanovka r.)
18. Balandjar Baladjur kəndi
(Adıgün r.); Balaçauri küç.
(Tbilisi)
19. Markis (markiz) Markistan
kəndi (Aspinza r.)
20. Kikan və ya Kikin
Kikineti kəndi (Adıgün r.)
21. Uran-oran, aran Kok Uran,
Ak Uran çayları, Uran Qutan kəndi (Aranisi
və Duşet r.)
22. Kov (kai, koi), kunı
Kuna, Tazakov (Aspinza r.); Yenqikov (Axalsıx r.) kəndləri
23. Andja-indja, ondja, ança,
onça Gdinja, İndjqala, İndjebla kəndləri
(Mesxetiya); İnça, Ondja-xevi, İndjioqlı,
İndjadara, İndjadaq (Gürcüstanda yaşayış
məntəqələri)
24. Tuq (tuk, tok) Tuq kəndi
(cavaxeti, Boqdanovka r.)
25. Çala Çala
kəndi (Axalsıx r.), Çela (Adıgün
r.)
26. Bazar və ya basar
Bazarxana kəndi (Aspinza r.)
27. Çiqil (Çikil)
Çikil (Çixelğ) (Adıgün r.)
kəndi
28. Salar Salardağ (Axalsıx
r.-da dağ)
29. Oral/Aral Oral kəndi
(Axalsıx r.); Aral kəndi (Adıgün
r.)
30. Avat/abat Abatxevi (Axalsıx
r.)
31. Kerqil/qurqul Qorqul kəndi
(Adıgün r.)
32. Balta Balta kəndi
(Laqodex və Znaur r.)
33. Xançal Xançala
kəndi (Axalkələk və Boqdanovka
r.)
34. Damqa Damğalı
kəndi (Axalsıx r.)
35. Zilan, zaza Zilan kəndi
(Axalsıx r.), Zazalı kəndi (Adıgün
r.)
Oral/Aral kəndləri
Adıgün rayonundadır. Oral/Aral/Oğuz
tayfasının adında qorunmuşdur.
Avat/Abat/tayfa adı isə Axalsıx rayonunun
Abatxevi kəndinin adında qorunub saxlanmışdır.
Axısqalıların
iri tarlalarından birinin adı Qırıxlar
adlanırdı. Bu oronim türk tayfalarından
kırık/kırız adlı etnoslarla
bağlıdır. Mənbələrdə
kırık/kırız adlı tayfa
adı və XI yüzillikdə həmin
tayfanın Türkiyənin Avropa hissəsində
yaşadığı ərazinin Qırıxlareli
adlandığı qaynaqlarda qeyd edilmişdir
[208, s. 89]. Gürcüstanın Marneuli rayonunda
da Qırıxlı adlı kənd vardır.
Azərbaycanın Tovuz rayonundakı Qırıxlı,
Düz qırıxlı kəndlərinin
adları da oğuz tayfalarından biri olan
kırık tayfasının adı ilə
bağlı izah edilir [32, s. 23].
Sarıqıze (həm
kənd, həm də yayla adı). Türk
xalqlarının toponim yaradıcılığında
sarı komponentli sözlər də mühüm
rol oynamışdır. Sarıqıze
toponimin tərkibindəki «sarı»
sözü isə rəng mənasında
işlənməmişdir. «Sarı»
sözü çox güman ki, o vaxt Gürcüstana
kütləvi şəkildə axın
etmiş qıpçaqlara verilən addır.
Sarı və qara qıpçaqların
XII yüzillikdə Borçalı və
Qazax bölgələrində də yaşamaları
bir çox mənbələrdə öz
əksini tapa bilmişdir. Aydın Paşayev
yazır ki, qədim türklərdə
«sar», «sarı» adlı tayfalar
da olmuşdur. Həm günəş (od),
həm də totem olan «sar» ilə
şahinlər sinfinə mənsub olub dəniz
və düzənlərdə, qartal kimi
dağ zirvələrində yaşayan
yırtıcı quşun adıdır.
Demək Günəş bütün komnatı
işıqlandırdığı kimi,
«sar»lar da bütün yer üzündə
(suda, quruda və dağda) yaşayan türk
tayfalarının totemidir [60, VII, s. 10].
Sarbastuban - (Sarbastubani)
toponiminin tərkibindəki sar komponenti də
çox güman ki, sarı qıpçaqlarla,
sarı tubalarla əlaqədar ola bilər.
D.E.Eremeev türklərin etnogenezindən bəhs
edərkən «sarı tubo», «sarı
tubalar»dan danışır. Bu tayfaların
tarixən qədim olduğunu, qıpçaqların
tərkibində Qafqaza gəlişini, cənubi
Gücüstanda nüfuzunu göstərmişdir
[32, s. 35-37].
Gürcüstanın
Marneuli rayonunda Aşağı və Yuxarı
Saral kəndləri də var. Tədqiqatçılar
göstərirlər ki, bu kəndlərin
də adı sarı qıpçaqlarla
bağlı formalaşmışdır
[79, s. 11].
Sarkine şəhərinin
adı bəzi mənbələrdə
«dəmir tapılan yer» mənasında
göstərilir [32, s. 4]. Bəzi mənbələrdə
isə sarkine, sarkineti sözlərinin «sarı
qala» mənasında olduğu göstərilir
[203, s. 41]. Məşhur türk alimi Faherttin
Kırzıoğlunun fikrincə, «Sarkinet»-Sarkın
yurdu» mənasındadır [207, s. 143].
Bəzi tarixi əsərlərdə
isə göstərilir ki, «Sarkinete»
adını verən türk boyunun Orta Asiyada
qalan qolunun nəvə-nəticələri
bu gün «Sarık» və «Sarıq»
adı ilə qırğızlar və
təkə türkmənləri arasında
yaşamaqdadırlar. «Sarıkın»
qıpçaqlarda «Sarıklar» deməkdir
[83, s. 71, 73, 75, 233, 234].
Samşvilde toponimi («Kitabi-Dədə
Qorqud»dakı «Şor» boyundan,
«Şamsoldın» adlı xanədanın
adı ilə əlaqədardır).
Axısqalıların
bağlarından biri Qazaxli baxça adlanır
ki, bu da Qazax-qasak tayfasının adını
özündə yaşadır. Mənbələr
göstərir ki, qazaxlar gürcü çarı
II Georqa (1072-1089) hərbi qüvvə ilə
kömək etmək məqsədilə
onların bir hissəsi Şərqi Gürcüstana
gəlmiş və sonralar buranın müxtəlif
yerlərinə yayılmışlar.
Onların ilk orta yüzilliklərdə Şimali
Qafqazda, Kuban çöllərində, «Dəşti-Qıpçaq»
deyilən yerdə yaşamaları da göstərilir
[27, s. 144].
Axısqa toponimləri
komponentlərinə görə müxtəlifdir.
Komponentlərinə görə bunları
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq
olar:
1. Təzə komponentli
kənd adları: Təzəköv - «köv»
sözü türk dilindəki «köy»
sözünün fonetik variantıdır.
«Kənd» mənasındadır.
2. Yengi komponentli kənd
adları: Yenkikov. Axısqa rayonu ərazisində
olan yaşayış məntəqəsinin
adıdır. Təzəköv kənd
adının məna variantıdır.
«Yengi» sözü «yeni» sözünün
qədim praformasıdır. Bu söz «yengi»
şəklində hazırda axısqalıların
dilində işlədilir. «Yengi»
sözü təxminən XIX əsrin ortalarına
qədər əski formasını saxlamış,
get-gedə n-nin tərkibində olan q-samitinin
zəifləyib düşməsi ilə
yeni şəklində sabitləşmişdir.
Yengi sözünə gəldikdə bu, yalnız
Azərbaycan dilində deyil, eyni zamanda bütün
türk dilli xalqların yazısında müştərək
bir orfoqrafiyaya malik olmuşdur [54, s. 74].
3. Oba komponentli kənd
adları: Vaşloba. Belə oykonimlərin
yaranmasının əsas səbəbi
yaxın keçmişə qədər
ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrinin
daha əlverişli, müəyyən mövsümi
işlərin görülməsi, maldarlığın
inkişaf etdirilməsi üçün daha
münasib yerlərdə obaların olması,
onların tədricən mənsub kənd
sakinləri hesabına genişlənməsi
olmuşdur.
4. Qışla (qışlaq)
formantlı kənd adları: Taşlıqışla.
Yaşayış məntəqəsinin
adının mənası qışlanın
daşla əhatə olunmasını
ifadə edir. Görünür, qışla
(qışlaq) daş örtüyü ilə
zəngin olan sahədə salınmışdır.
5. Yuxarı və
aşağı komponentli kənd adları.
Axısqalılar 6 kənd adını
bu antonim sözlərin köməyilə
fərqləndirmişlər: Yuxarıentel
- Aşağıentel, Yuxarıtsxis - Aşağıtsxis,
Yuxarı-Oşora - Aşağı-Oşora,
Yuxarı Varxan - Aşağı Varxan və
s.
Aşağı-yuxarı
üzrə yerləşmə istiqaməti
eyniadlı məntəqələrin şaquli
xətt üzrə diferensiallaşmasına
şərait yaradır. Bu müxtəliflik
türk dilli xalqların toponimik sistemində
də sabit fərqləndirici əlamətlərin
ən işlək və geniş yayılmış
tipi sayılır.
Axısqalıların
toponimik sistemində təkrarlanan coğrafi
adlardan bəzilərinin diferensiallaşmasını
təmin edən fərqləndirici əlamətlərin
digər tipini həmin oykonimlərin adlarını
daşıyan yaşayış məntəqələrinin
yerləşdiyi ərazinin həcmini, onun
tutduğu sahənin böyük və kiçikliyini
bildirən leksik vahidlər təşkil
edir. Böyük Zanav - Küçük Zanav,
Böyük Smada - Kiçik Smada, Böyük
Sırt - Kiçik Sırt belə cərgələrdəndir.
Təkrarlanma prinsipi
ilə əmələ gələn
yaşayış məntəqələrinin
bir çoxu indi gürcüləşdirilmişdir.
Məsələn, Yuxaritsxis (Zemotsxise), Aşağıtsxis
(Kvetotsxise), Aşağı Oşora (Aşoranik),
Yuxarı Oşora (Oşoraverx), Yuxarıentel
(Zemo-enteli), Aşağıentel (Kvemo-Enteli)
və s.
6. Xana formantlı kənd
adları: Bazarxana, Vartaxana, Mirşxana. Göründüyü
kimi, İran dillərində müstəqil
leksik vahid kimi «ev, mənzil» mənasında
işlənən xana sözü axısqalıların
da dilinə keçərək, onun toponimiyasında
bir sıra mürəkkəb oykonimləri
formalaşdırmağa xidmət edən
topokomponent funksiyasını yerinə yetirmişdir.
Müəyyən hallarda bu formant yerli dialekt
və işvə xüsusiyyətlərindən
asılı olaraq xani şəkilində
axısqalıların tələffüzündə
istifadə olunmaqdadır (Varxani, Miraşxani
və s.).
Nəticə olaraq
deyə bilərik ki, axısqalıların
toponimik sistemindəki bir sıra onomastik vahidlər
uzun bir tarixi inkişaf yolu keçməklə
yanaşı, həm də aid olduğu
xalqın, etnosun və mövcud olduğu
ərazinin, tarixən bu ərazidə baş
vermiş ictimai, siyasi hadisələrin bir
çox spesifik cəhətlərini də
özündə əks etdirmiş və
bunlar da əksər toponimlərin yaranmasını
şərtləndirmişdir. Göründüyü
kimi, oykonimlərin əksəriyyəti
etnik müxtəlifliyin mövcud olduğu
bir şəraitdə, əsasən də
tayfa adları ilə əlaqədar formalaşmışdır.
Qədim türk tayfalarının adının
coğrafi adda - yaşayış məntəqələrinin
adında inikas olunması etnonimik qanunauyğunluqla
əlaqədar olub, bilavasitə etnik müxtəlifliyin
mövcud olduğu bir şəraitdə
toponimə, xüsusən də oykonimə
çevrilə biliblər. Məhz axısqalıların
toponimlər sistemində coğrafi adların
bir hissəsinin və qədim təbəqəsinin
də etnonimlərdən əmələ
gəlməsi bu faktorun nəticəsi ola
bilər.
Axısqa türkləri,
əsasən, 5 rayonda yaşayırdılar.
Axısqa rayonunda 64, Adıgün rayonunda 71,
Aspinza rayonunda 55, Axalkələk rayonunda 11
və Boqdanovka rayonunda 1 kənd türklərin
yaşayış yurdu idi. cəmi 202 kənddə
195 min nəfər yaşayırdı.
Gürcü millətçiləri
ən qədim türk yer adlarını
da ya tamamilə dəyişir, ya da gürcüləşdirirdilər.
Tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün
həmin adları-saxtalaşdırılmış
oykonimlərin (yaşayış məntəqələrinin
adları) siyahısını veririk:
Axısqa rayonu: Azqur,
Siryox, Tisal, Temlalo, Aqora, Zikila, Qurqəl, Siniban,
Saqunet, Blorza, Kobaze, Orpola, Persa, Soxtev, Georgi imdə,
Muqaret, Şurdo, Qilde, Tsiniz, Zeyban, Tatanis, Boqa,
Sür, cunta, Eliasminda, Qurutuban, Zir, An, Tekrut, İmlita,
Suxlis, Vale, Orjani, caral, cağisman, Ab, Xaq, Arjil,
Anda, Odunda, Uravel, Yenkikov, Qoroma, Orsep, Kisətib,
Qoltaxsev, Çala, Sxaltuba, Oral, Minazə, Oxera,
Toba, Xevot, Vaşloba, Kikinet, Xrian, Tiribon, Çiorza,
Azquri, Sirioxi, Tiseli, Tkemlalo, Aqara, Zikila, Qurqeli,
Sinibani, Sakuneti, Blorza, Kopadze, Orpola, Persa, Soxtevi,
Georgi linda, Muqareti, Şurdo, Klde, Teinisi, Zeibani,
Tatanisi, Boqa, Sviri, Çvinta, Eliats minda, Kirtibani,
Dziri, Ani, İkruti, İvlita, Sxvilisi, Vale,
Ordşani, carali, Dakismani, Abi, Xaki, Ardşuli,
Anda, Odunda, Uraveli, Eenqikevi, Qroma, Orepi, Kistibi, Koltaxevi,
Çala, Tekoltibila, Orali, Minadze, Okera, Toba, Xeoti,
Vaşlobi, Kikineti, Xriani, Triboni, Tskorza.
Adıgün rayonu:
Kikinet, Tutaçir, Çurqota, Çixel, Səbuzər,
Beynarə, Varxan, Xarjam, Tsaxan, Çixnaskaro,
Sakraze, Nakirdev, Abastuban, Xevaşel, Untsa, Şoravəl,
Yuxarıentel, Aşağıentel, Xero,
Şoqa, Bulatsar, Böyüksmada, cordan, Qomora,
Zanav, Sire, Adıgün, Osiet, Malaşe, Arzne,
Plate, Zarama, Utxisiban, Sixisiban, Katsaral, Qoderzi, Çeçla,
Çela, Sairma, Kortuban, Opiet, Dersel, Kakvi, Kekvan,
Zeduban, Korotoxi, Kikinaur, Natinour, Moxe, Qorqul, Qaratuban,
Lelovan, İjaret, Samqure, Avxer, Kaxaret, Kordze, Xuro,
Ude, Aral, Yurxaritsxis, Aşağıtsxis,
Zazola, Marel, Orqoşan, Xona, Tearbistuman, Teixis,
Kikibo, Parexa, Kiqineti, Tutadşivari, Çurçota,
Çixelm, Sabuzara, Benara, Varxani, Xardşami,
Tsaxani, İxnaskara, Tsaqradze, Nakirdevi, Abastumani,
Xevaşeni, Untsa, Şoraveli, Zemo-Enteli, Kvemo-Enteli,
Pxero, Soka, Bolaşamçi, Didismada, Çarçani,
Qomaro, Zanavi, Tsre, Adigeni, Osieti, Malaşe, Arzne,
Plate, Zarzma, Utxisubani, Tsxisibani, Katsarail, Qoderdzi,
Çeçla, Çela, Sairme, Qorotubani, Opieti,
Der eli, Qaqvi, Kexovani, Zedubani, Korotoxi, Quqinauri, Natinauri,
Moxe, Qorquli, Karatubani, Lelovani, İdşareti,
Samkure, Avker, Kaxareti, Kordze, Kiro, Ude, Arali, Zemotsxise,
Kvetotsxise, Zazola, Mareli, Orqoşani, Xona, Tearbastumani,
Tsixise, Kikibo, Parexa.
Aspinza rayonu: Rustavi, Pertsixe,
İndisa, Qəmze, Aşağı Oşora,
İdumala, Laşixov, Yuxarı Oşara,
Aspinza, Ota, Damala, Kelsuda, Xırtız, Makalekev,
Markistan, colda, Karzamet, Panaket, Varnet, Artax, Niala,
Lebis, Aqara, Təzəköv, Van, Qoyundərə,
Şalişet, Alanza, Taşlıqışla,
Dolaş, Atskvit, Kinça, Roçet, Erkota,
Oskeriya, Varnet, Axaşen, Saxidabel, Axaşen,
Orkora, Kabinet, Çabaret, Buzmaret, Tolerta, Kvarşa,
Alejiva, Gilda, Bazarxana, Zeldovarziya, Varxan, Rustavi,
Pertsixe, İndusa, Kamza, Aşoranij, İdumala,
Mlaşixevi, Oşoraverx, Aspindza, Ota, Damala,
Qelsuda, Xertvisi, Makalakeva, Marqistani, Djolda, Karzameti,
Panaketi, Varneti, Artaxi, Niala, Lepisi, Aqara, Tazakevi,
Vani, Koindara, Şalaşeti, Alandza, Taşli-
Kişla, Tolaşi, Atskvite, Kina, Roketi, Erkota,
Oskeriya, Varneti, Axaşeni, Saxudaveli, Axaşeni,
Orqora, Qobieti, Çobareti, Buzmareti, Tolerta, Kvarşa,
Aldjva, Kilda, Bazarxana, Zeldoverzu, Vartaxana.
Axalkələk rayonu:
Okam, Azmana, Kartseb, Karta, Miraşxana, Xavət,
Dabana, Edinça, Murakvali, Damğalı, Kaxaşen,
Okami, Dzmana, Kartsevi, Qarta, Miraşxani, Xaveti,
Dabania, Edindja, Murakvali, Damkali, Qoqaşeni.
Boqdanovka rayonu: Saramo,
Saqamo.
Beləliklə, onomastik
leksika bu xalqın tarixini əks etdirən
dəyərli bir fakt kimi onların tarixi
coğrafiyasını, insan obrazını
və Vətən məfhumunu yaşadır.
Bir sıra regionlarda
məskunlaşmaları bu elin onomastikasına
da öz təsirini göstərmişdir.
Şəxs adları
tərkibcə müxtəlifdir. Qadın
adlarının tərkibində "can",
"xanım", "qül" və s,
kişi adlarının tərkibində
isə "xan", "mirzə", "bek",
"şah", "ağa", "dar",
"din", "can" və s. komponentlər
iştirak edir. Kişi adlarının məzmununda
dini anlayışlar da əsas yer tutur.
Semantik cəhətdən
qadın adları planet, metal əşyalarının
adlarından, bitki və s. adlardan ibarətdir.
Özümlü cəhətləri ilə
seçilən qadın adları da müşahidə
olunur. Kişi adları da semantik cəhətdən
əşya, planet, quş adlarından ibarətdir.
Kişi adlarında da spesifik cəhətlər
vardır.
Tədqiqat göstərir
ki, bu xalqın antroponimik leksikasının
bir hissəsi türk, digər hissəsi
isə ərəb-fars mənşəlidir.
Leksik-semantik cəhətdən
şəxs adları igidliklə, qəhrəmanlıqla,
arzu, istəklə, əzizləmə,
gözəllik, Vətən anlayışları
ilə bağlı təsnif edilmişdir.
Familiyalarda müxtəliflik özünü
göstərir. Tipik və tipik olmayan familiyalar
fərqləndirilir. Familiyalarda gürcü,
özbək və qazax dillərinin güclü
təsiri olmuşdur. Tipik olmayan familiyalar regional
təsirlərin nəticəsidir. Belə
familiyalar şəxsin istəyi və soy-kökü
ilə bağlı deyil, burada yad dillərin,
yad faktorların təsiri danılmazdır.
Ləqəblər
axısqalılar arasında çox yayılıb.
Ləqəblərlə müraciət
dəb halını alıb. Hər kəsi
öz xarakterinə, işinə, sənətinə,
məşğuliyyətinə və
s. görə adlandırmaq əsas xüsusiyyət
kimi diqqəti cəlb edir.
Soyadların assimiliyasına
bir sıra səbəblər və amillər
təsir göstərmişdir: a) linqvistik
amillər; b) sosial amillər.
Toponimlər bu xalqın
etno-linqvistik yaddaşı kimi qiymətlidir.
Axısqa türklərinin yaşadığı
məskənlərin adları bütün
zamanlar ərzində fonetik cəhətdən
dəyişdirilmiş, bir çox hallarda
təhrif edilmişdir (Adıgen - Adıgün
- Adıgön - Ədigön; Axalsixe - Axısxa
- Axısqa - Axıska; Axalkalaki, Axarkələk
və s.).
Gürcü millətçiləri
ən qədim türk yer adlarını
ya tamamilə dəyişib, ya da gürcüləşdiriblər.
Tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün
saxtalaşdırılmış oykonimlərin
siyahısını vermişik.
|