Hər hansı bir
dil sosial hadisə kimi cəmiyyətin həyatında
öz məqsəd və vəzifəsini
müxtəlif sferalarla yerinə yetirərkən
təkmilləşmək, mükəmməlləşmək,
öz daxili resurslarını inkişaf etdirmək
üçün başqa dillərlə
də qarşılıqlı əlaqəyə
girməlidir. Bu əlaqə bəzən
dil normalarının pozulmasına, yeni xüsusiyyətlər
kəsb etməsinə səbəb olur.
Yəni bir dilin daxili modelləri başqa
dil modelləri üzrə tərtib edilmiş
olur. Beləliklə də, hər iki dilin
modelləri bir-birinə təsir edib biri
digərinin yerini tuta bilər. Lakin daha çox
və daha müntəzəm işlədilən
dilin təsir edəcəyi şübhəsizdir.
Odur ki, bir neçə dil arasında müştərək
cəhətləri təkcə nəzəri
cəhətdən deyil, ümumi ehtiyac və
tələbat baxımından da öyrənmək
faydalıdır.
N.A.Baskakov göstərir
ki, xalqların və dillərin inkişafında
bəzən elə tarixi şərait
olur ki, onların təsiri altında ayrı-ayrı
dillərin ictimai funksiyası qeyri-adi dərəcədə
genişlənir, dillərin yeni şəraitə
uyğunlaşması baş verir və
bu zaman baxmayaraq ki, bu şəraitdə onların
tipologiyasında mühüm dəyişikliklər
baş vermir, lakin dillərin tipoloji dəyişmə
prosesləri qabarıq olur [87, s. 53].
Yad mühitdə, müxtəlif
dillərin əhatəsində uzun bir inkişaf
yolu keçmiş Axısqa türklərinin
dili qədim qatları saxlamaqla yanaşı,
regional təsirlərdən də yaxa qurtara
bilməmişdir.
Dil dar mühitə,
durğunluq vəziyyətinə düşəndə
ictimai funksiyasını qismən itirir, onun
yayılma arealı isə zəif olur.
Axısqa türklərinin dili də belə
olmuşdur. Bu dil Qafqazda və Orta Asiyada əsas
funksiyanı yerinə yetirməmiş,
ancaq kommunikativ və təsərrüfatla
bağlı mövqeyini qoruyub saxlamışdır.
Maraqlıdır, eyni
dil müxtəlif regionlarda fərqli əlamətlər
qazana bilər. Məsələn, Moldavada
və Ukraynada yaşayan qaqauzların dili
ilə Qazaxıstanda yaşayan qaqauzların
dili arasında, eləcə də orada
yaşayan azərbaycanlılarla, Qafqazda yaşayan
azərbaycanlıların dili arasında
müəyyən diferensiya mövcuddur.
Bu fikri Türkiyədə
yaşayan türklərlə, keçmiş
Sovetlər Birliyində yaşayan türklərin
dilinə də aid etmək olar. Regional təsirlər,
normadan kənara çıxmalar ikincidə
daha çox müşahidə olunur. Birincidə
isə süni sözlər yaratmaq meyli qüvvətlidir.
Gürcü, Azərbaycan,
özbək və qazax dillərinin bu əhalinin
dilinə regional təsiri olmuşdur. Bu qarşılıqlı
dil əlaqələrinin müqayisəli
- tutuşdurma metodu ilə təhlili dilçiliyimizə
xeyli fayda verə bilər.
Axısqa türklərinin
dilinin lüğət tərkibinin iki faizdən
çoxunu gürcü-kartvel mənşəli
sözlər təşkil edir.
Gürcüstanda yaşayan
türklərin dilinin lüğət tərkibinə
aşağıdakı sahələrə
dair gürcü dilinin sözləri daxil olmuşdur:
1. Yeyinti məhsulları
adları: karaki-kərə yağı,
satxi - qoyun pendiri, çadi - qarğıdalı
çörəyi, pəpə - çörək,
xinkal - düşbərəyə oxşar
xörək, xaçapur - pendirdən və
soğandan hazırlanmış duzlu salat
və s.
XVII əsrdə Mesxet-cavaxetidə
yeni kənd təsərrüfatı bitkiləri
əkilməyə başlandı. Əkilən
bitkilərdən biri "kukuruza" adlanırdı.
Gürcücə bu söz "çapı"
və ya "lazut" adlanırdı. Gürcü
dilində olan "lazut" sözü o vaxtdan
kənd təsərrüfatı ilə
məşğul olan türklərin dilinə
də daxil olmuş, indi də işləkliyini
itirməmişdir.
2. Botanika terminləri:
lazut - qarğıdalı, çarxala - çuğundur,
pazı; çançur - gavalı, kurka -
meyvə, soko - göbələk və
s.
3. Zoologiya terminləri:
şoşnya - zağca, porosenok - donuz potası,
mışonok - siçan balası, çiya
- qurd, soxulcan; çintal - pişik balası
və s.
4. Bədən üzvləri
adları: zığel - diş əti,
kakal - göz bəbəyi, biblo-rişə,
nikart - dimdik, tot - ayı ləpiri və
s.
5.Kənd təsərrüfatı
və torpaqşünaslıq terminləri:
bulul - dəyə, kuz - uzun ağac, şüvül,
kort - təpə və s.
Axısqa türkləri
Qazaxıstanda da bir əsrdən artıq
yaşamışlar. Türk və Qazax
dilləri o vaxtdan bir-birinə qarşılıqlı
təsir göstərmişdir. Qazax dili vasitəçi
rol oynamış, beynəlmiləl alınmaları
bu dilə gətirmişdir: avtobaza, avariya,
albom, oqorod, oblas və s.
Qazaxıstanda yaşayan
türklərin dilinin lüğət tərkibinə
aşağıdakı sahələrə
dair qazax dilinin sözləri daxil olmuşdur:
a) yeyinti məhsulları
adları: kəsmə (əriştə),
toxaç (bağırsaq), xımız
(at südündən hazırlanmış
içki) və s.
b) ev əşyaları,
geyim adları: kömbəç (çörək
bişirən tava), taxya (araqçın),
tolax (dolax) və s.
v) botanika, aqrotexnika terminləri:
büldürğün (vəhşi çöl
giləmeyvəsi), masak (çuğundur),
qüzlux (payızlıq buğda), yazlux
(yazlıq buğda), skirda (taya) və s.
q) etnoqrafik terminlər:
çille (yayın isti vaxtı), kobuz (musiqi
aləti), dombura (xalq çalğı aləti)
və s.
Qazaxıstanda yaşayan
türklər öz sözləri ilə
yanaşı qazax dilinin sözlərindən
də paralel olaraq istifadə etmişlər.
Sinonim kimi aşağıdakı
sözlər paralel işlənmişdir:
toxac (lüxum), baursak, kant (kırma şəkər),
kumşəkər (toz şəkər),
qüzlux (kırmızı taxıl), yazlux
(bayaz taxıl), mas (zarxoş), dekabr (karakış)
və s.
Leksik interferensiyalar qazax
dilinin təsiri ilə daxil olmuş və
bəzi fonetik hadisələrə uğramışdır.
Məsələn: vokzal (vazqal), butılka
(potlika), skameyka (iskam), eşelon (şalon)
və s.
Leksik interferensiyalarda
fonetik və semantik mənimsəmə
müşahidə edilir. Maşinə -
maşina, nəçəlik - naçalnik,
iliktir - elektriçestvo, vədrə - vedro,
kuartel - kvartira, zavana - zveno, laqir - laqer, koperet
- maqazin və s.
Regional təsirlər
antroponimiyada da müşahidə edilir. Türklər
qazaxlara məxsus şəxs adlarından,
toponimlərdən istifadə etmişlər.
Çimkənd vilayətində Sayram rayonu
var. Bu toponimdən Sayrambəy adlı türk
adı qoyulmuşdur. Gürcüstanda da əksər
türklər gürcü familiyalarını
daşımışlar. Yaralaşvili,
Beridze və s.
cənubi Gürcüstandan
sürgün edilən türklərin bir hissəsi
Rusiyanın vilayətlərində yaşamağa
başladılar. Yunanlarla qaynayıb-qarışdılar.
Yunan dilindən aşağıdakı
sözləri aldılar: kiramet (kərpic),
laxana (kələm), tırpan (dəryaz),
dirqən (yaba, şana), sinor (sərhəd),
nənni (beşik), umuz (çiyin).
Özbəkistanda yaşamış
Axısqa türklərinin nitqində özbək
dilində işlənən sözlər:
çekiş, çamaşır, paxta (pambıq),
fərzənt, kisla (qışlaq), asiman
və s.
Özbəkistandan Azərbaycana
pənah gətirmiş axısqalıların
nitqində aşağıdakı rus
sözləri işlənir: produkt, reforma,
dokumentasiya, qrajdan, orqanizator, zapiska, oqorod, kultura,
sekretar, prosent, semzavod, poliqon, aqitator və s.
Tədqiqat göstərir
ki, eyni dil müxtəlif regionlarda diferensial
əlamətlər qazana bilir. Təbiidir
ki, çox işlənən dilin az işlənən
dilə təsiri güclü olur.
Dillərin təması
- dəyişkən nəticədir və
təqdim olunan müxtəlif etnoslar arasında
əlaqənin bilavasitə uzun sürən
davamıdır.
Gürcü - Axısqa
- Azərbaycan dil paralelləri
Ban - qədim türk
sözüdür. «Kitabi Dədə Qorqud»da
ağ-ban evim şəklində işlənmişdir.
Gögdən ildırım ağ-ban evim
üzərinə şağır gördüm
[60, s. 44].
--------------------------------
2. Qay, qay, kə köklərinin
«kəsmək» anlamında işləndiyi
haqqında ətraflı məlumat almaq
üçün bax [133, s.138-142]; Dil paralellərinin
müəyyənləşməsində
Mahar Qəhrəmansoyun «Gürcü-Azərbaycan
dil paralelləri» («Təbib»
nəşriyyatı, 1992) əsərinə
istinad edilmişdir [134].
şeneba, şenoba
şennik şen/lik
çaydani çaynik
çaydan-çaynik
