Terminoloji söz qrupları
arasında heyvan adları da mühüm yer
tutur. Bu adların formalaşma tarixi qədimdir.
Lap qədim zamanlardan türkdilli xalqlar təsərrüfatın
heyvandarlıq sahəsi ilə də müntəzəm
məşğul olmuşlar. Vəhşi
heyvanları ovlamış, əhliləşdirmiş
və ev heyvanları şəklinə
salmışlar. Qədim türklər
ev heyvanlarını fərqləndirmək
üçün müxtəlif adlar qoymuşlar
ki, bunların da böyük hissəsi ümumtürkoloji
xarakter daşıyır. Bu adlar qədim
epoxanı yaşatmaqla yanaşı, həm
də heyvandarlıq terminologiyasını
formalaşdırmış və zənginləşdirmişdir.
Axısqa türklərinin
dilində heyvan adlarını tematik cəhətdən
iki böyük qrupa bölmək olar:
a) Ev heyvanlarının
adları
b) Vəhşi heyvanların
adları.
Ev heyvanlarının
adları arasında kənd təsərrüfatında
çalışan heyvanların adları
da müəyyən yer tutur. Məsələn:
at, dəvə, inək, tavar, koyun, qeçi,
öküz, douuz, tay (dayça, qulan), tana (dana),
kuzi (quzu), oğlax (təkə, erkək
keçi), ənük (küçük) və
s.
Azərbaycan dilində
geniş dairədə işlədilən
"mal" sözünü Axısqa türkləri
"tavar" şəklində işlədirlər.
"Mal" sözü ümumtürk mənşəlidir.
Müasir türk dillərində işlənən
areal adlardandır. Hər arealda müstəqil
işlənir. K.M.Musayev "tuvar" sözünün
şərqi qıpçaq qrupu dillərində
- yeni mənalarda ("imuhestvo", "boqatstvo")
işləndiyini göstərir [149, s.53].
"Davar" sözü
müxtəlif fonetik variantlarda müasir türk
dillərində işlənir. Türk,
Azərb. (davar), türkm. (dovar, bir suri dovar),
(tat. tuar, mal-tuar) və s.
"Tuvar"ın
qədim abidələrdə tabar (tavar)
formaları da var. Məsələn, anta
ötriy turqes karlukığ tabarın alıp
ebti yulın barmıs ebime tusmts. Uyğur
abidələrində, o cümlədən
Mahmud Kaşğarinin lüğətində
bu ada "dobro", "imuhestvo", "boqatstvo"
mənalarında rast gəlirik: bu buşıqı
bramanlarka berquluq tavarım yokuçun [121, s.
542]. M.Kaşğarinin lüğətində
tavar "skot, imuhestvo, tovar" mənalarında
işlənmişdir: tavar kimin, uqilsə,
bəkl anar kərkəiur, tavarsızın
kalıb, bək erəkç e n eməqyur
[202, t. III, s. 343].
"Mal" sözü
oğuz qrupu türk dillərində aşağıdakı
əsas mənalara malikdir: 1.İmuhestvo,
sostoənie, tovar; 2. tovar; 3. skot; 4. denğqi;
5. krasota, prelestğ (arqo) [180, s. 22].
"Mal" sözü
başqırd dilində "mal-tıuar
skot" formasında işlədilir [149,
s. 76].
Qıpçaq qrupu
türk dilləri üçün xarakterik
olan "sıyır" sözü oğuz
qrupu türk dillərinin əksəriyyətində
"inək" şəklində işlənir.
Lakin Axısqa türklərinin dilində,
eləcə də qaqauzların dilində
"sığır", "sıır"
formasındadır.
Azərbaycan dilində
atın balasına - cavanına "dayça",
"qulan" deyirlər. Lakin Axısqa türklərinin
dilində bu sözün qədim forması
("tay") hələ də qalmaqdadır.
Türk dillərində
oxşar variantlar:
tay /dayça/ day / tai
/tayunşa / tailak /taixar.
dəvə / dəyə
/təyə /tebə / təbə /tgmggn
/ tgməqən /tgven / tgmgqg, tgmgn [180, s. 23].
at /aduu /at iteu / aduqun
/adu/ adun
ayqır /ayqur /ayqır
uqez / azraqa /adırqa /aifir
İnək /inek /ine
/ungg / inak / uniqg / un"gn.
eşşək
/eşək / işək /iljiq / iljqgn /
gljiq.
öküz / ököz
/ uqez /uxer / oqus / ovus / nqus / ukur /uku / ukurg / uker
/ oquz / oquzça [149, s. 54].
b) Vəhşi heyvan
adları: avi (ayı), aslan, kurt, janavar (canavar),
sığın (maral), tavşan (dovşan),
jamuş (camış), siçan və
s.
Axısqa türklərinin
dilində işlədilən vəhşi
heyvan adları da ümumtürkoloji səciyyəlidir.
Etimoloji təhlil göstərir ki, vəhşi
heyvan adları türk dillərində ev
heyvanlarının adlarından ümumi xarakter
daşıması ilə fərqlənir
[97, s. 10].
Qeyd etmək lazımdır
ki, bu dildə işlədilən vəhşi
heyvan adları da Azərbaycan dilində olduğu
kimidir. Lakin bəzi fonetik fərqlər özünü
göstərir. Məsələn, "avi"
heyvan adı Azərbaycan dilində "ayı"
şəklindədir.
v) Suda və quruda yaşayan
heyvan adları: yilan (ilan), xuliti (kərtənkələ),
qəməkli böjük (tısbağa),
kurbağa (qurbağa) və s.
q) Ev və vəhşi
quş adları: tauux (toyuq), xoroz (xoruz), jüjük,
çuçul (cücə), gələmkuş
(qaranquş), kukki (ququ quşu), qöqərçin
(göyərçin) və s.
d) Həşərat
adları: gərincə (qarışqa),
kinkilə (ağcaqanad), sinək (milçək),
çəkürjək (şala cırcırama),
örümjək (hörümçək),
pətək (arı, bal arısı),
çiya (yağış soğulcanı)
və s.
Heyvandarlıq terminlərinin
əsas kütləsi ata-baba sözləridir.
Axısqa türkləri
Qazaxıstanda olarkən dəvəçiliklə
daha çox məşğul olmuşlar.
Odur ki, dəvəçilik leksikası bu
dildə xüsusi tədqiqat tələb
edir.
Qədim çəki
və ölçü və zaman adları:
karış, misqal, batman, arşun, toxar,
hoxqa, girvənkə, pud, kodi, xalvar, süvəm
(barmaq ölçüsü), dirsək, qoq
(böyük barmaq ölçüsü).
Vaxtın təyini:
Türklər günlə vaxtı təyin
edirlər. Deyirlər, dəstədən
üç saat keçib. Maraqlıdır
ki, onlar axirət vaxtını "sonuç"
adlandırırlar. Tayfa dilinin qalığı
olan bu söz axirət sözünün leksik
paralellərindəndir. "Kitabi-Dədə
Qorqud" un dilində də (sonucu ölümlü
dünya) müşahidə olunur (Bax: Hacıyev
Tofiq. Dədə Qorqud.Dilimiz, düşüncəmiz.
Yeni Nəşrlər Evi, "Elm" nəşriyyatı,
Bakı, 1999, s. 190- 191).