Axısqa türklərinin
dilinin leksikasının qədim layını
insanın bədən hissələri
və üzvlərinin adları da təşkil
edir. Belə adlar çoxmənalılıq,
metaforik və metonimik keyfiyyətlərə
malikdir. Belə adlar əsas mənalarına
görə anatomik terminlərdir.
Bədən hissələri
və üzvlərinin adları türk dillərinin
ilkin formalaşma dövrünə təsadüf
edir. Odur ki, bunlar ümumtürkoloji səciyyə
daşıyır və əksər
türk dillərində eynilə işlədilir.
Məs.: baş, arın (alın), yanax
(yanaq), yüz (üz), boyun, boğoz (boğaz),
əl, yan, parmax (barmaq), bel, kıç (qıça),
yürək (ürək), bayaz jiqər (ağ
ciyər), kara jiqər (qara ciyər), bağarsux
(bağarsıq), oynax (oynaq) və s.
Axısqa türklərinin
dilində qoşa bədən üzvlərinin
adlarına da rast gəlirik. Məsələn:
Yüz-göz: Qərənfilim, bibərim,\\
Bən həppizdən dilbərim.\\ Yüz-gözün
eşkitmen\\ Misəfirim, gedərim (mani).
Bədən üzvləri
adlarından mürəkkəb sözlər
də əmələ gəlir. Məsələn
"alın" sözündən "alnıaçıq",
"üz" sözündən "üzüağ"
mürəkkəb leksemləri yaranmışdır.
Axısqa türklərinin dilində bu sözlər
"arniaçux" və "yüziağ"
formasında işlədilir: Daşan çaylar
durula,\\ Əv tikilə, qurula.\\ Arniaçux,
yüziağ\\ Gəl qurula, qurula (mani).
Bədən hissələrinin
adlarını bildirən qoşa sözlərdən
biri asemantik olur. Məs.: cigər-cügüm
səvincindən tel olur,\\ Hər adamın
əl tutanı, el olur (c.Xalidoğlu).
Bədən üzvlərinin
adlarını bildirən qoşa sözlər
təkrar olunur: Həm baş-başa, həm
qol-qola\\ Qışda saçi appaq ola (c. Xalidoğlu).
İnsanın bədən
üzvlərinin adlarından ibarət olan
bir çox terminlər heyvanların da bədən
üzvlərinə aid olur. Lakin elə bədən
üzvlərinin adları vardır ki, bunlar
ancaq heyvan və quşlara məxsusdur. Məsələn:
kanat (qanad), nikart (dimdik), quyrux (quyruq), buynuz, yüng
(yun), yal (atda, uzun saç) və s.
Axısqa türklərinin dilində
sinonimlərin meydana gəlməsi bir sıra
sözlərin, o cümlədən bədən
üzvləri adlarının da bəzilərinin
sıradan çıxmasına və
dilin lüğət tərkibinin passiv
fonduna keçməsinə şərait
yaratmışdır. Məsələn:
sina (sinə), qədd, qərdən (gərdən),
tən (bədən), kafa (baş), yelkə
(peysər, boyun ardı) və s.
|