|
|
|
|
|
|
|
1.4.
Dilin keşiyində, müxtəlif dillərin
əhatəsində. Dil xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsinə dair
|
Axısqa türkləri
dilini sevən, onun qədir-qiymətini bilən
bir xalqdır. Dil də Vətən kimi
bu xalqın yüzilliklər boyu mənəvi
dünyası olmuş, savadlı da, savadsız
da bu dilin keşiyində dayanmış,
onu sevmiş, yad təsirlərdən qorumağa
çalışmışdır. Təbiidir
ki, öz dillərini inkişaf etmiş ədəbi
dillərdən saymış, həmişə
bu dilin varlığı uğrunda əzmlə
mübarizə aparmışlar. Hələ
yazı ənənələri olmadığı
dövrdə xalqın içərisindən
ləyaqətli, istedadlı yazıçı,
şair və alimlər çıxmışdır.
Onların əsərlərində Vətən
eşqi döyünür, dil bulaq kimi qaynayır.
Axısqa qəzasının
Azqur kəndində anadan olmuş Ömər
Faiq Nemanzadə "Dilimiz və imlamız"
adlı məqaləsində yazırdı:
"Ədəbiyyatı olmayan bir millətin,
dilsiz insana oxşuyacağını söyləmək
üçün dəlilə; təfsilə
hacət yox sanıram. Çünki ən
böyük şahid keçmiş hallar,
indiki vüquatlardır. Bundan ötrü örnək,
misal artırmaq üçün də uzaqlara
getməyək: iştə çərkəz,
ləzgi... dilləri, sonra da bizim türkcəmiz
(Axısqa türklərinin dili nəzərdə
tutulur - İ.K.). Mədənilik ləzgilər,
çərkəslər arasında yayıldıqca
öz dilləri də yoxluğa doğru
yayılacaq. Bir vaxt olacaq ki, o kimi dillərin
tarixdə ancaq adları qalacaq. Neyçün?
Çünki yazısı, imlası, ədəbiyyatı
yox. Bir həqiqətdir: ...dadlı dillərin
yavaş-yavaş aşağıya doğru
düşdüyünü görürüz.
Sevgili dilimizin aramızdan artıq qiyməti
gedir. Halbuki bu zamanda hər millət öz
dilini saxlamaq üçün varını
yox, canını belə fəda edər.
Bu gün çoxumuzun türk dili ilə danışmaq,
yazmaq istəməməyimizə səbəb
qayda, imla, məhəbbətimizin yoxluğudur.
Bu qədər gərəkli dilimizin gerçəkdən
bünövrəsi olan bu qayda və imla xüsusi,
indiyə qədər bizdə nə üçün
meydanə gəlməmiş? Bəli,
hər bir dil özgə dilin yardımına
möhtac ola-ola gəlmişdir. Bu bir təbii
qaydadır... türkcəmizin bu zamanə,
bu çağa qədər yüngül
bir əlifbası, məzbut bir qayda və
imlası olmamağı ancaq öz dilimizi
bəyənməmək cəhalətindəndir
[59, s. 41-44].
Bu haray sonrakı nəslin
də diqqətindən yayınmadı,
dil - ana dili düşüncə mənbəyinə
çevrildi.
Dil bu xalqın öyüdlərində,
nəsihətlərində xatırlanır:
"Bən qocaldım, gedər oldum, sen
dilini qori oğul! Vətəndədür
hər insanın həyat adli nuri, oğul"
(G.Şahin).
"Vətən"
cəmiyyətinin təsis etdiyi "Vətən
eşqi" qəzeti birinci sayında (baş
məqalədə) 3 mart 1992-ci ildə
yazırdı: "Hər xalqın varluğunun
birinci göstəricisi onun doğma dili - ana
dilidur. Dünya işığına göz
açan gündən eşitduğumuz,
anamızın tatli-tatli nənniləriynən
canımıza, qanımıza keçmiş,
bizdən ötri dünya dillərinin həpsindən
əziz, doğma, gözəl olan ana dilidur.
Ona görə biz çalışacayux
ki, qazeti ilk dövrlərdə xalqın
əksəriyyətinin oxiya bilməsi üçün,
əsasən, ana dilimizdə kirill və
latın qrafikasıynan, bazi rasmi yazılari
isə rusca, iki haftada bir dəfə çap
edax." [70, №1 (6), 1992].
Qəzetin həmin
sayında çap edilmiş "Ziyalılar,
hay verin" adlı müraciət-çağırışda
deyilir: "Gürcüstanın bazi şovinist
alimləri və bizim yüzdən irak düşüncəsiz,
uzaği görmiyan "ziyalilarimiz" dilimizə
qarşi qara yaxmaya çalışiyerlər.
Bu mənfi hallara cavab vermax üçün
biz ziyalılar, bütün xalqlara isbat etməliyux
ki, bizim kökümüz türkdür. Biz türk
kimi də kendi tariximizi, mədəniyyətimizi,
ədəbiyyatımızi, dilimizi və
milli bənluğumizi müəyyən
etmaliyux. Bunun üçün: - dilimizin ögrənilməsi
və təbliği: türk dili dərsluxlarının
tərtibatına nail olmax; xalqımızın
ayrı-ayrı regionlarında türk dilinin
tədrisini həyata keçirmax; regionlarda
radio və televiziya verilişlərini türk
dilində təşkil etmax; türk dilində
kütləvi, bədii və digər ədəbiyyatların
çapına nail olmax [70, № 1 (6), 1992].
Qəzetin 27 mart 1992-ci
il (№ 2) sayında İlim Şahzadə
oğlu "Həmdərlərimə"
adlı məqaləsində yazırdı:
"Bizim bir-birimiznan öz ana dilimizdə qonuşmamızi
dünya malına - sərvətinə
degişmam. Bunun qiyməti, bahasi, narxi yoxdur.
Ana dili! Gözümizi açıb dünyaya
baxan gündən sayca az olan xalqımızın
vətənə deyib aği söyləduğini,
acı göz yaşlari tökən analarımızın
beşigimiz üstündə sızıltılı
mənilərini bu dildə eşitdux: Of
dedim dilim yandi,\\ Od dutdi kilim yandi.\\ Bən vətəndən
ayrıldım,\\ Torpağım, elim yandi.
Ana dili, bu xalqın
başbilənlərinin nöqteyi-nəzərincə,
indiki vaxtda xalqı birləşdirən
bağdır. Ona görə də dilin
safluği, təmizluği, onun hərkeş
tərəfindən ağnaşılmasi,
ham gündəlux həyatımızda,
ham da elmi-ədəbi aləmdə onun
aktiv işlənməsi xalqi daha da möhkəm
tellərinən bir-birinə bağliyer"
[70, №1 (7), 1992].
Çox maraqlı və
əhəmiyyətlidir ki, "Vətən
eşqi" qəzetinin səhifələrində
ana dili, onun saflığı uğrunda
mübarizə hər an işıqlanır.
1992-ci il aprel-may saylarının birində
"Dilimizi ögrənax" adlı yazını
oxuyanda bu xalqın bir daha cəfakeşliyinə,
dilə həssas münasibətinə,
məhəbbətinə heyran qalırsan.
"Əgər xalqımız 47 yillux
repressiyaya məruz qalmişsa, dilimiz yüzyilluxların
repressiyasına məruz qalmışdur.
Öncə, gürci dilinin əhatəsində
olduğundan dilimizə çoxli gürci
səsi və sözləri keçmiş,
sohunki 47 yildəysə ayrı-ayrı
xalqlar arasına səpələnduğundan
bir qaç qola haçalanmağinan safluğini
daha da yitürmişdur [70, №3 (8), 1992].
Qəzetin 3 mart 1992-ci
il sayında "Söndürülən ocax"
adlı yazıda Xalid Taştanov ürək
ağrısı ilə yazırdı:
"Dini rəvayətlərdə söyləniyer
ki, allah insana zulum edanda əvvəl onun malıni,
sora haxlıni, axırda da canın aliyer.
Dövlətlər də ayri-ayri adamlari,
ya da kiçik xalqlari represiya edanda əvvəl
onun mədəniyyətini, sora dilini və
axırda da doğma torpağıni əlindən
alıb didərgin saliyer" [70, №1 (6),
1992].
Ümumiyyətlə,
30-cu illərdə Axısqada "Ədigön
kolxozçusi", "Qızıl rəncbər"
kimi yerli mətbuatda da, sonralar "Əski
Vatan" və "Vatan eşqi" qəzetlərində
də ana dilinin repressiyaya məruz qalması
tez-tez yada salınırdı.
80-ci illərin gürcü
mətbuatında bu xalqın dili haqqında
cahilanə mülahizələr, fikirlər
çap edilirdi. Məsələn, "Literaturnaya
Qruziya" jurnalının 1988, 8-ci sayında
göstərilir ki, mesxet türkləri dinini
və dilini dəyişmiş gürcülərdir.
Bu fikrə qarşı professor Şamil
Qurbanov "Məhsəti türkləri"
adlı tarixi-xranoloji oçerkində tutarlı
cavab vermişdir: "Xalq özü durub bir
tərəfdə, kənardan onun milli mənsubiyyəti
haqqında uydurmalar, fərziyyələr
irəli sürülür, hətta dilini,
dinini dəyişməyə qədər
ağılsız və cahil təkliflər
edilir" [70, №1 (6), 1992]. Heç kəsin
haqqı yoxdur ki, mübahisələrdə
tərəfkeşlik edib sifarişlə
iş görsün. Hər bir kəs öz
kökünü, öz milliyyətini, dilini
özü müəyyənləşdirdiyi
kimi, mesxet türkləri də özü
bu işləri müəyyən etməlidir.
Öz dillərinin keşiyində dayanan
mesxet türkləri 30-cu illərdən rayon
mərkəzlərində milli dildə
teatrlar açmış və öz ləhcələrində
qəzetlər yaratmışdılar:
"Qızıl rəncbər" (1933),
"Adıgün kolxozçusu" (1936), "Kommunist"
(1930), "Qızıl bayraq" (1938), "Bağban"(1933),
"Sosializm kəndi" (1940) və s. [43,
№3 (8), 1992].
Ş.Qurbanov 1944-cü
ilə Orta Asiya torpaqlarına sürgün
edilən mesxet türklərinin faciəli
həyatını təsvir edərkən
onların bu yad ölkələrdə
dillərinin unudulduğunu da qeyd edir: Onlar
dillərini, ənənələrini
unutmağa başladılar. Bu xalqın
öz dilində bircə dənə də
məktəbi yoxdur. Başqa mədəni
müəssisələrdən, təşkilatlardan
isə heç danışmağa dəyməz.
Xalq öz dilini unutmaq təhlükəsi qarşısındadır.
Onu da nəzərə almaq lazımdır
ki, ölməz "Dədə Qorqud"un
dili onların dilinə daha çox yaxındır.
Heç olmasa, "Dədə Qorqud"un
xatirinə bu dili məhv olmaqdan qorumaq lazımdır.
Bu isə indiki şəraitdə mümkün
deyil, çünki Rusiya daxilindəkilər
rusca, Özbəkistandakılar özbəkcə,
Qırğızıstandakılar qırğızca,
Qazaxıstandakılar qazaxca oxuyurlar. Məktəblərdən
büsbütün yayınanlar da vardır
[44, №3 (9), 1992].
"Vətən eşqi"
qəzetinin səhifələrində
bu dilin vəziyyəti və inkişafı,
həmçinin təbliği üçün
çox işlər görülür. Qəzet
aprel-may (1992) sayında yazırdı: Özbəgistanda
yaşiyanlar özbəkcənin, Qazaxıstandakilər
qazaxcanın, Azərbaycandakilər azərbaycancanın
təsiri altına düşmişlər.
Hətta o vəziyyətə gəlmişux
ki, ayri-ayri zonalarda yaşiyan ziyalilarımız
görüşduxda kendi fikirlərini, hisslərini
bir-birinə ağnatmax üçün rus
dilini, rus sözlərini qullaniyerlər. Bu
dəhşətdür. Bu dilin ölümi
demaxdur. Bu halın ögi alınmasa, respublikaların
bağımsız dövlətlər
olduği şindiki zamanda umumun başa düşəcaği
bir qonuşux dili yaranmasa xalqın birluğundan,
birlaşmasından söz açmax olmaz.
Bu işin öhtəsindən ancax mətbuat
orqanlari yaratmağinən, xalqi kendi dilində
savadlandurmağinən gəlmax olur.
İlkin dövrlərdə
aşındi söyləduğumuz dili
bacarduğumuz qətər türk ədəbi
dilinə uyğunlaşdurmax, oni yad dillərin
qaluxlarından təmüzləməğinən
ham kirill qrafikali Azərbaycan əlifbasından,
ham da yavaş-yavaş türk əlifbasından
istifadə etmaliyux [44, 3 (9), 1992].
"Vətən eşqi"
qəzeti bu dili məktəblilərə
öyrətmək məqsədilə
proqramlar və dərsliklər haqqında
vaxtaşırı məlumatlar verir, dərslərin
keçirilməsi qaydalarını göstərir.
Məsələn, qəzet 1992-ci ilin aprel-may
sayından etibarən "Türk əlifbası"
dərsliyindən müəyyən nümunələr
verir ki, bu da dilin təbliği üçün
mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Qəzet yazır ki, latın qrafikali
türk əlifbası hər yolinən
təbliğ edilməli, bizim xalqın
yaşaduği hər bir respublikada türk
dilinin ögrənilməsinə məktəblərdə
vaxt ayrılmasına çalışmaliyux.
Bu baxımdan Azərbaycanda vəziyyət
nisbətən eydür. Əvvələn,
1992-ci yildən eski əlifbaya keçiliyer
ki, bu da latın qrafikasıni ögrənmağımıza
böyük yardımdur. İkincisi, Azərbaycan
Xalq Təhsili Nazirliğunun qərəriynən
türk dili ögrənilməsiyçün
I-IV siniflərdə haftada iki saat vaxt verilmişdür.
Bu iki saata uyğun olarax da proqram və "Türk
dili" dərsluği işlaniyer.
Azərbaycan Dövlət
Elmi Tədqiqat Pedaqoji İnstitunun işçisi
Məhlüd cəlilov yeni əlifba kitabı
hazırlamış və bu dil I-IV siniflərdə
tədris olunmağa başlanmışdır.
"Vətən eşqi"
qəzeti "Ana dilimiz" adlı rubrika
da açmış və burada dil problemləri
digər dillərlə müqayisəli
şəkildə işıqlandırılmışdır.
1991-ci ilin may ayında çap edilmiş (№3)
"Yıl ayları" adlı materialda
Axısqa türklərinin özünəməxsus
ay adları müasir türk dili və rus
dilindəki ay adları ilə qarşılıqlı
şəkildə verilmişdir. cədvəldən
bəlli olur ki, Axısqa türklərinin
dilində spesifik ay adları (zəməri,
qüçük, kirəz, oraq, xarman, böqrüm,
qoç, karakış və s.) mövcuddur.
Qəzetin 1991-ci il aprel
sayında isə "Hafta günleri" adlı
yazıda bu dildə işlənən
həftə adları rus dilində qarşılığı
ilə göstərilmişdir: Bazarertəsi
- Ponedelğnik, Salı -Vtornik, Çərşənbə
- Sreda, Pərşənbə - Çetverq,
cuma - Pətniüa, cumaertəsi - Subbota, Bazar
- Voskresenğe.
Qəzetin həmin
sayında bu xalqın zəngin toponimlərini,
yaşayış məskənlərinin
adlarını öyrənmək üçün
siyahı və "Mesxeti - cavaxeti xəritəsi"
verilmişdir.
Beləliklə, Axısqa
türklərinin qarşısında duran
çox mühüm problemlərdən biri
Ana dili problemidir.
"Vətən eşqi"
qəzetinin 3 iyul 1992-ci il sayında "Mesxet
türklərinin dili tədqiq edilir" adlı
yazıda deyilir: Mesxet türkləri qədimlərdən
yaddilli xalqların əhatəsinə düşmüş,
buna görə də qədim leksik layını
və qrammatik qaydalarını saxlamışdır.
Həmin xüsusiyyətlərin aşkara
çıxarılıb elmi izahının
verilməsi və bu dilin ilk qrammatikasının
yazılması mesxet türklərinin həyatında
tarixi hadisə hesab oluna bilər" [48, 03.VII.1992].
1991-ci ilin 23 aprelində
Azərinform mətbuatda "Mesxeti türklərinin
qrammatikası yaradılır" xəbərini
verdi. İnformasiyada deyilirdi ki, Azərbaycan
Respublikası EA Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutu türk dilləri şöbəsinin
əməkdaşları üzərinə
çətin, lakin xeyirxah vəzifə -
Mesxeti türklərinə öz qrammatikasını
yaratmaqda kömək etmək vəzifəsini
götürmüşdür. Bu gün Mesxeti
türklərinin taleyi çoxlarına məlumdur.
Bəlkə də məhz buna görə
indi çox ərazilərə səpələnmiş
bu xalqın tarixi, dili, mədəniyyəti
alimlərin diqqətindən kənarda
qalır.
İş prosesində
başlıca tədqiqat obyekti şifahi
xalq yaradıcılığı - folklor
və danışıq dili nümunələridir.
Gələcək əsərə dilin
aşağıdakı bölmələri
daxil olacaqdır: fonetika, leksika və morfologiya
[47, 23.IV.1991].
Qeyd: 1998-ci ilə Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun bir qrup
əməkdaşı (prof. Q.Məşədiyev,
f.e.d. H.Quliyev, f.e.n. F.Xalıqov və Ə.Əsədov)
axısqalıların dil xüsusiyyətlərini
öyrənmək məqsədilə
Saatlı rayonunda ezamiyyətdə olmuşlar.
Tədqiqatda onların yazıb gətirdiyi
kassetlərdən də istifadə edilmişdir.
Bunun üçün müəllif alimlərimizə
öz təşəkkürünü bildirir.
Kassetlər «Türk dilləri» şöbəsində
saxlanılır.
Beləliklə, bu
əsər indiyə kimi görülən
işlərin bir hissəsidir. Axısqa
türklərinin dili ilk dəfə kompleks
şəklində araşdırıldığından
bu dissertasiyada xalqın tarixi, etnik mədəniyyəti,
folkloru və dilinin tədqiqi vəziyyəti,
inkişaf tarixi barədə geniş məlumatlar
verilmiş, axısqalıların dilinin
fonetik, leksik-semasioloji və morfoloji- sintaktik
xüsusiyyətləri sistem şəkilində
öyrənilmişdir.
Dil xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsinə dair. Yad mühitdə,
müxtəlif dillərin əhatəsində
uzun bir inkişaf yolu keçmiş Axısqa
türklərinin dili bu gün ancaq təsərrüfatla
bağlı mövqeyini qoruyub saxlamışdır.
Müxtəlif mənbələr, sənədlər
göstərir ki, əvvəllər bu
dilin intişar və işlək dairəsi
yüksək olmuşdur. Bu dilə 30-cu illərdə
"tatar dili" və "Azərbaycan dili"
də deyilib. Gürcüstanda gürcülər,
firənglər və digər millətlər
bu dildə danışır, mahnı
oxuyur və qoşqular qoşurdular. Bu dildə
folklor nümunələri yazıya alınırdı.
Həmin fikirlərə akademik N.Y.Marrın
qeyd və gündəliklərində rast
gəlirik [137, s. 27-31].
Lakin xalqıqn və
onun dilinin repressiyası vəziyyəti kökündən
dəyişdi. Dil də yad mühitə
düşdü, tədricən ictimai funksiyasını
itirməyə başladı, yalnız
ailə və məişətdə
"qonuşuq dili" kimi istifadə olundu.
Axısqalıların
dili əsrlər boyu qonşu olduğu
dillərin təsiri altına düşsə
də, onların bir sıraqayda- qanunlarını
mənimsəsə də, öz milli ruhunu
da qoruyub saxlaya bildi.
Azərbaycana köçüb
gələrkən ayrı-ayrı yaş
qruplarının dil leksikonu xeyli dəyişmiş,
orta nəslin və cavanların dillərində
türk, gürcü, özbək dillərindən,
ən cavan nəslin dilinə isə üstəlik
Azərbaycan dilindən çoxlu söz və
ifadə daxil olmuşdur [9, 02.III.1990; 69, s.
14-15].
Axısqa türklərinin
dil xüsusiyyətləri ilk dəfə
akademik Y.N.Marr, akademik S.S.cigiya tərəfindən
öyrənilmişdir. Y.N.Marr 1904-1905-ci illərdə
cənub-qərbi Gürcüstanda olarkən
bu ərazidə yaşayan türklərin
dili ilə ətraflı tanış
olmuş, həmin dilin fonetik qanun və hadisələri,
danışıq dilinin qrammatik quruluşu,
eyni zamanda, dialekt xüsusiyyətləri haqqında
ilk dəfə məlumat vermişdir [137,
s. 27-31]. Y.N.Marr 1928-ci ilin yazında türklərin
yaşadığı Abastuman rayonuna gəlmiş,
Abastuman ətrafında yaşayan türklərin
bəzi dil xüsusiyyətlərini (fonetik
və leksik xüsusiyyətlər) öyrənməyə
çalışmışdır. Leksik
materialın toplanmasında müəllifə
Adıgün rayonunun Varxan-Saxan kəndinin
sakinləri Muşir Həbiboğlu və
Dəvriş Əhmədoğlu kömək
etmişlər. Y.N.Marr Azğur türklərindən
topladığı leksik material əsasında
1937-ci ildə həcmcə çox da böyük
olmayan, amma qiymətli, maraqlı faktlarla zəngin
olan "Zametki o tureükom əzıke okrestnostey
Abastumani" məqaləsini yazmışdır.
Bu məqalədə 53 söz, o cümlədən,
bəzi ay və coğrafi adlar da təhlil
edilmişdir. Həmin sözlər gürcü,
Azərbaycan və erməni dillərilə
müqayisə edilmişdir. Y.N.Marr Axısqa
türklərinin dili üçün aşağıdakı
xarakterik xüsusiyyətləri göstərmişdir.
a) x səsi çox işlənir (baxça,
kırx, doxxuz); b) s-ş keçidi (işter\\
ister); v) intervokal mövqedə h səsi düşür
(şaad-şahat) və s. [137, s. 27].
R.İ.Şor bu dili
"əcəri türk şivəsi"
[184, s. 43, 44] adlandırmış ki, bu səhv
S.S.cikiya tərəfindən tənqid edilmişdir.
S.S.cikiya ilk dəfə "Mesxeti dialekti"
terminindən istifadə etmişdir. S.cikiya
şərti olaraq əhalinin 1944-cü ilə
qədər yaşadığı Mesxeti-cavaxetini
Mesxetiya adlandırmış və o ərazidə
yaşamış etnosların dilini həmin
coğrafi ərazinin adı ilə bağlamışdır
[114, t. V, №2, s. 831-839].
S.cikiya 1936-cı il
dekabrın 1-də Leninqrad Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunun türk-monqol kafedrasının
ümumi iclasında «Anadolu türk dilinin
Axalsıx şivəsi» mövzusunda
məruzə etmişdir. O, həmin məruzə
əsasında yazdığı məqaləsində
göstərir ki, Axalsıx şivəsinin
tam xüsusiyyətini verə biləcək
ayrıca monoqrafiya hazırlayır. Lakin
bu əsər naməlum səbəblərə
görə çap olunmamışdır.
S.S.cikiya həmin məqalədə
bir morfoloji hadisə - yönlük halın
xüsusi bir forması haqqında məlumat
vermişdir. O göstərir ki, ikinci şəxs
təkin mənsubiyyət şəkilçisi
qəbul etmiş sözlər yönlük
halda işlənərkən başqa
türk dialektlərindən fərqlənir.
Başqa türk dillərində özünü
göstərilən "hallanan sözcmənsubiyyət
şəkilçisi c hal şəkilçisi"
formulu (məs, ata-n-a) bu dildə özünü
doğrultmur və yerini "hallanan söz
c hal şəkilçisi c mənsubiyyət
şəkilçisi" formuluna verir. (müq.
et: baba-an, baş-a-n). Burada "n" səsi
mənsubiyyət, -a isə hal şəkilçisi
kimi çıxış edir.
1926-27 və 1931-37-ci
illərdə S.S.cikiya Axısqa türklərinin
XVI yüzilliyə - osmanlı imperiyasına
qədərki dil xüsusiyyətlərini
öyrənir. O, bu dili müqayisəli planda
- gürcü, Azərbaycan, laz, erməni dillərilə,
həmçinin Anadolu türklərinin dili
ilə qarşılaşdırır,
ümumi və müştərək xüsusiyyətləri
aşkar edir. Bu baxımdan onun tədqiqatlarının
böyük elmi-nəzəri əhəmiyyəti
vardır.
S.S.cikiyanın tədqiqatlarında
dil əlaqələri də ətraflı
öyrənilib. Onun gürcü - türk və
gürcü - Azərbaycan dil əlaqələrindən
bəhs edən aşağıdakı
əsərləri vardır: "Ob odnom
qruzinskom tureüke svəzannom s kollektivnım
trudom, v törkskix əzıkax", "O
Qruzino-Azerbaydjanskix əzıkovıx vzaimootnoşeniəx",
"Poəsnenie nekotorıx slov vostoçnoqo
proisxojdeniə", "Nekotorıe osobennosti
tureükoy reçi qruzinskoqo naseleniə Mesxeti"
və s.
70-ci illərdə
Axısqa türklərinin dil xüsusiyyətləri
Orta Asiya alimlərinin də marağına
səbəb olmuş, bu haqda F.Əliyev
[78], B.Xasanov [176, s. 192-194] tədqiqatlar aparmışlar.
B.Xasanov Axısqa türkləri dilinin lüğət
tərkibinə qazax dilinin təsirini müəyyən
faktlar əsasında öyrənmişdir.
F.Əliyev namizədlik dissertasiyasını
Qazaxıstanda yaşayan türklərinin
dilinin leksikasına həsr etmişdir.
S.cəlilovun Axısqa
türklərinin dilinin morfologiyasına aid
bir neçə məqalə çap etdirmişdir
[109, №1, 1982, s. 122-128].
Türkiyəli alimlərdən
F.Kırzıoğlu, A.Ercilasın, M.Kalkan
və başqaları da axısqalıların
dil xüsusiyyətləri haqqında maraqlı
fikirlər söyləmişlər.
Azərbaycan dilçiləri
Axısqa türklərinin dili haqqında,
demək olar ki, tədqiqat aparmamışlar.
Halbuki 50- ci illərdə Azərbaycanın
Saatlı, Sabirabad, Quba, Beyləqan, Xaçmaz,
Abşeron və digər rayonlarına xeyli
türk ailələri köçürülmüşdür.
Fərqanə hadisələrindən
sonra da köçürülənlərin
sayı xeyli artmışdır. Odur ki,
azərbaycanlıların da bu xalqın
dil xüsusiyyətləri ilə tanış
olmaları müəyyən zərurətdən
və xeyirxahlıqdan yaranır. Axısqa
türklərinin dili ilə Azərbaycan
türklərinin dilləri arasında oxşar
və fərqli cəhətlər mövcuddur
və bu xüsusiyyətləri tədqiq
edib öyrənmək bizim dilçiliyimizə,
o cümlədən, türkologiya elminə
çox fayda verə bilər.
|
|
|
|
Copyright
2003 WebStar |
|
|
|
|
|
webmaster:CahidKazımov
|
|