Gürcüstanda müxtəlif
türk tayfalarının tarixən sakin
olmaları yerli toponimlərdə, o cümlədən,
Mesxetidə mövcud olan coğrafi adlarda da
təsbit olunur. Araşdırma göstərir
ki, axısqalıların toponimik sistemindəki
bir sıra coğrafi adlar uzun tarixi təkamül
yolu keçməklə yanaşı, aid
olduğu etnosun və mövcud olduğu
ərazinin, tarixən bu yerlərdə
baş vermiş ictimai və siyasi hadisələrin
bir çox özümlü cəhətlərini
də əks etdirmiş və bunlar da oykonim
və oronimlərin əmələgəlmə
və formalaşmasını şərtləndirmişdir.
Axısqalıların ən qədim
etnotoponimlərinin hansı tarixi dövrlərin
məhsulu olduğunu, onların hansı
dildənkənar amillərlə bağlı
əmələ gəlməsini və
nəyi-hansı etnosla bağlı hadisəni
özündə əks etdirdiyini müəyyən
etmək bəzən çətin olsa
da, bir sıra toponimlərin yaranma yollarını
və səbəblərini rekonstruksiya
etmək bir o qədər də mürəkkəblik
yaratmır. Məhz tədqiqatların nəticələri
göstərir ki, axısqalıların
ən qədim coğrafi adlarının
əksəriyyəti etnik müxtəlifliyin
mövcud olduğu bir situasiyada, əsasən
də, ayrı-ayrı etnosların (barsil,
onoqur, udi, abdal, sabir, tubal, abar, bun, bozal, hun, qul,
kuyvar, çol, tolos, sarı, qanqlı, çur,
incə və s.) adları ilə əlaqədar
formalaşmışdır. Qeyd edilən
tayfa adlarının axısqalıların
toponimlərində qorunub saxlanması həmin
qanunauyğun prosesin təzahürüdür.
Diqqəti hunlarla bağlı
olan çoxsaylı yaşayış məntəqələrinin
adları cəlb edir: Mesxetiyada Xona kəndi
(Adıgün rayonu), Kutaisi şəhəri
yaxınlığında Xoni kəndi
və Tbilisinin cənubunda yerləşən
Xunan qalası.
P.V.Qolden hun-xun etnoniminin
Altay dillərinə məxsus söz olub,
qədim türk dillərində «gün»,
yəni «xalq» mənasında işləndiyini
göstərmişdir [193, s. 28].
Mesxetiyada hun-bulqar tayfalarından
olan udilərin adını Adıgün
rayonunda olan Ude toponimi mühafizə edib saxlamışdır.
Udilər geniş miqrasiyaya malik olan toponim
və etnonimlərin adında Qafqazdan Rusiyanın
mərkəzi rayonlarına və Uzaq Şərqə
qədər səpələnmişlər:
Ud, Uda, Udon (çay adları), Ude, Udinsk (yaşayış
məntəqələrinin adları)
[133, 1989, vıp. IX, s. 10-18].
Gürcüstan ərazisinin
toponimikası üç qədim bolqar tayfasının
adını da öz oykonimlərində
yaşatmışdır: Qul (Ağ Qullar
kəndi), Kuyvar (Xubiar kəndi) və Çol
(Çol kəndi).
Qul etnonimi Azərbaycanın
dörd makroarealında da təkrarlanmışdır:
Qullar kəndi (Ağdam, Balakən, Bərdə
və Qusar rayonlarında).
Gürcüstan ərazisində
Sal tayfası ilə bağlı Salieti
(Sallar ölkəsi) və Saloğlı
toponimləri mövcuddur.
Tolos tayfasının
Azərbaycanda olduğu kimi, Gürcüstanda
da təşəkkülü çox erkən
dövrlərə təsadüf edir. Toloslar
əvvəlcə Mərkəzi Asiyada
yaşamış və tədricən
erkən orta əsrlərdə Qafqazda görünməyə
başlamışlar. Bu oykonim mənbələrdə
tolos, teles, tolis, tulus və s. variantlarda qeydə
alınmışdır [42, s. 55]. Orxon
yazılarında adı tolis formasında
qeyd edilmiş bu tayfa VII əsrin ortalarında
qədim türk xaqanlığına qarışmışdır.
VIII əsrdə teleslər artıq 15 tayfadan
(quliqar, tuba, telengit və s.) ibarət idi [61,
s. 5-18].
Balaçaur Mesxetiyada
mövcud olmuş xəzər tayfalarından
biridir. Axısqalıların yaşadığı
Adıgün rayonunda bir kənd, Qudaut rayonunda
da digər bir kənd bu adı daşıyır.
Azərbaycanda isə Biləcəri stansiyası
vardır. Biləcər qədim türk
tayfaları olan quzların və karlukların
sərhəddində yerləşən
bir şəhərin («Balac») adıdır
[29, s. 28].
-------------------------
Qeyd: Bəzi kitablarda
Bulateaz-Bolasauri şəklindədir (Bax:
Əlipaşa Ənsərov. Ahıska
türkləri, Bakı, 1996, s. 12).
Beləliklə, II-VIII
yüzilliklər arasında türklərin
- hunların və digər tayfaların
Qafqaza, Gürcüstana (şərqi və
cənubi) axını onların regionda
bütövlükdə nəzarətçi
kimi fəaliyyətini, niyyət və məqsədlərini
və s. əks etdirir. Bu dövrdə xəzərlərin
bütün ictimai-siyasi məsələlərdə
aktiv olduğu, hakimiyyətləri altında
bir sıra tayfaları sıxışdırdığı
müxtəlif mənbələrdə
sübuta yetirilmişdir.
Axısqa türklərinin
tarixi ilə bağlı ikinci dövr IX-XIII
yüzillikləri əhatə edir. Bu dövrdə
bir tərəfdən türk tayfalarının
cənubi və şərqi Gürcüstan
rayonlarına axını zəifləyir.
Bəzi türk tayfaları isə buraları
tərk etmək məcburiyyətinə
qalırlar. Bunun səbəbi ərəb
və bizans imperiyasının həmin
ərazilərdə güclənməsidir.
İslam dini burada yaşayan türklərə
zorla qəbul etdirilirdi.
Qıpçaq türklərinin
bu bölgədəki nüfuzlarının
itirilməsindən sonra oğuzlar ceyhun səmtindən
hərəkət edərək Qafqazı
öz təsirləri altına alırlar
və demək olar ki, Qafqaz tamamilə oğuzlaşır.
Türk tayfaları bu ərazilərdə
oğuzların siyasi biliyi altında toplanır.
Axısqa türkləri də oğuzların
təsiri altında qalırlar.
XI yüzillikdən
türk tayfalarının Gürcüstana
yeni axını başlanır. Həmin
yüzilliyin əvvəllərindən
Gürcüstanda da Səlcuqlar sülaləsinin
başçılığı altında
oğuzların kütləvi axını
başladı ki, bunun nəticəsində
Kartlidə də türklərin sayı
artdı. Bu haqda N.Şengeliya yazırdı
ki, səlcuqlar müntəzəm olaraq Gürcüstana
girir, mühüm strateji və inzibati nöqtələri
tuturdular... Türk tayfalarının Gürcüstan
ərazisində kütləvi oturaqlaşması
prosesi baş verir. Yağma məqsədi
ilə gələn səlcuqlar daha geri
qayıtmırdılar və bütün
gürcü ərazisinin türkləşməsi
qorxusu yaranmışdı [179, s. 396, 399].
Gürcüstanda qıpçaq
və oğuz tayfaları arasında rəqabət
gedirdi, onlar bir-biri ilə münaqişəyə
girirdilər. Qıpçaqlar tərəfindən
pərən-pərən salınmış
oğuzların bir hissəsi, məhz bu
dövrdə Qazaxıstana, Mərkəzi
Asiyaya gedir, bir hissəsi isə Xəzər
dənizi ətrafında dövrə vururdular.
Bu zaman qıpçaqlar və onlara qohum olan
tayfalar (sarı, kimaki, qanqlı, kai, kun, uran
və b.) şərqə çəkilirdilər.
Sarı və tele adlı tayfalar gürcü
mənbələrində «yeni qıpçaqlar»,
gürcü dilində isə «kivçaqni
axalni» adlandırılırdı.
Həm də bunlar mənbələrdə
«mesakivçake, sakivçake» formalarında
xatırlanmışlar [129, s. 367].
Tədqiqatlar göstərir
ki, XI-XII yüzilliklərdə cənubi
və şərqi Gürcüstan ərazisində
10 min oğuz yaşadığı halda,
XII-XIII yüzilliklərdə bu ərazilərdə
350 min qıpçaq yaşamışdır.
Çoxsaylı oğuz və qıpçaq
tayfalarının adı indi bu yerlərin
toponimikasında əks olunmuşdur. Şərqdə
qıpçaq, cənubda isə oğuz
toponimləri geniş yayılmışdır.
Məsələn, qıpçaq tayfalarından
biri çur (üur-djur) adlanır. Bu etnonim
Adıgün rayonundakı Çurtoba və
Çortan kənd adlarında qorunub saxlanmışdır.
İncə (andja)
qıpçaq tayfalarından biri olmuşdur.
Axalsıx rayonunda iki kənd adı - Edincə
və İncebla - bu tayfanın adını
özündə inikas etdirmişdir.
Orta əsrlərdə
Gürcüstanda Ança (provinüiə Klardjeti)
adlı toponim haqqında IX əsrə
aid qədim gürcü qaynaqlarında məlumat
verilmişdir [107, s. 41].
Oğuz tayfalarının
adı Axısqa toponimlərində bir
qədər geniş əks olunmuşdur.
Salar tayfasının adı Axalsıx rayonunda
olan Salardağ, Oral (Aral) tayfa adı Axalsıx
rayonunda Oral kənd adında-oykonimində
qeydə alınmışdır.
Adıgün rayonunda
Aral adlı toponim müşahidə olunur.
Avat (Abat) tayfa adı isə Axalsıx rayonunun
Abatxevi kənd adında varlığını
qoruyub saxlamışdır.
XIII-XV yüzilliklərdə
monqol-tatar və digər fatehlərin Gürcüstana
yürüşləri nəticəsində
burada türk tayfalarının çoxalması
müşahidə olunur. Xüsusən də,
bu dövrdə Mesxetiyanın əsas şəhəri
olan Axalsıx mənbələrdə
Aksıka («belaə krepostğ»,
kalğka s qruzinskoqo nazvaniə) [187, s. 167],
sonra isə Axıska və ya Axısxa
kimi xatırlanmağa başlanır.
XV əsrdə Axısqanı
bir müddət Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular
idarə edir [27, s.8].
1468-ci ildə Mesxetiyada
Samsxe Atabəy II Sərkis özünün
Tbilisidən asılı olmadığını
bəyan edir. Həmin dövlət mənbələrdə
«Samsxe Atabəyliyi» kimi göstərilir
[103, s. 54].
XV əsrin axırlarında
Axısqa osmanlıların təsiri altına
düşür. Ahmed Ercilasun «Meshet türkleri
hakkında» adlı məqaləsində
yazır ki, onlar osmanlı tabeliyinə girəndən
sonra 1625-ci ilə qədər ortodoks olaraq
yaşadılar, bu tarixdə müsəlman
oldular. Axısqalılar ortodoks olduqları
sırada qıpçaqların aşağıdakı
adları daşıdığını
təsbit etmişlər: Bayandır, Salur,
Beyrek, Kazan, Korkut, Boğac, Aybek, Aslan, Budak,
Atabek, Baykara, Eslemez, Balaca, Kökce, Ordubek, Temur,
Yaramış və b. Osmanlı idarəsinə
keçdikdən və müsəlman olduqdan
sonra, qismən oğuzlara da qarışan
bu qıpçaqlar indi adları çox gəzən
meshet türklərinin atalarıdır. Bəzi
mənbələrdə göstərildiyi
kimi gürcüdən dönmə deyil [199,
s. 389].
Bu zamandan etibarən
axısqalıların tarixində üçüncü
dövr başlanır. Osmanlı imperiyası
dövründə isə Gürcüstan ərazisində
yaşayan türklər ümumi dilə
və mədəniyyətə mənsub
olmuşlar. Osmanlı dövləti zamanında
axısqalılar bu dövlətin sərhədləri
daxilində qalmış, onların mədəniyyətini
qəbul etmiş və doğu Anadolu türkləri
ilə bütünləşmişlər.
Osmanlı dövlətinin şimal-şərqində
yeni paşalıq - üç yüz ildən
çox düşmənləri lərzəyə
salmış əzəmətli Axısqa
paşalığı yaranır. A.Hacılı
axısqalıların tarixində olan bu
dövrü məhz, paşalıq dövrü
adlandırır [27, s. 7]. Paşalıq
dövründə Səfər paşa
bu ərazilərdə başçılıq
edir. Paşalığın nüfuzu yüksəlir,
14 sancaqdan ibarət olan bu vilayətdə
güclü qalalar, məscidlər tikilir.
XIX yüzilliyin başlanğıcında
cənubi Qafqaz xalqlarının həyatında
yeni siyasi-etnik dəyişikliklər baş
verir, osmanlı imperiyası tənəzzülə
uğrayır. 1828-ci ildə imperator Nikolay
Türkiyə ilə müharibəyə
başladığını elan edir.
1829-cu il 15 avqust rus hərbiçiləri
Axısqa (Axalsıx) şəhərini
də zəbt edirlər. Axalsıx qəzasında
müsəlmanların həyatında yeni
faciəli səhifələr açılır.
Deportasiyalar başlanır. 1828-ci ilin avqustunda
qraf İ.F.Paskeviçin qoşunları
Axısqaya gəlirlər. Axısqa alınır.
Həmin ilin avqustunda Axısqa paşalığı
süquta uğrayır. Paşalıq tarix
səhnəsindən silinir. Axısqada
iki qəza-Axalsıx (Axısqa) və Axılkələk
qəzaları yaradırlar.
1828-ci ildə Axısqa
rusların əlinə keçincəyə
qədər tam 250 il boyunca Çıldır
bu əyalətin mərkəzi olaraq aşağıdakı
yerlərə bağlı idi: Bedre, Azğur,
Ahılkelek, Hırtış, cecerek, Ahıska,
Altunkale (Kobliyan), Acara, Macarhel, Livana (Artvin), Perterre
(Yusifeli), Ahdanuç, Bmirhev, İlavşat,
Oltu, Narman, Kamrhis, Posov, Ardahan, Çıldır,
Küçük Ardahan. Bir müddət sonra
bu əyalətləri (Çıldır)
ruslar yavaş-yavaş ələ keçirməyə
başlayırlar.
Türkiyə torpaqlarını
işğal etmək üçün Axısqa
çox önəmli bir strateji nöqtə
idi. Posovlu Fakiri adlı bir şair aşağıdakı
misralarında Axısqanın işğalını
belə təsvir edir: Axısqa gül idi
gitti\\ Bir ehli dil idi gitti\\Söyleyin Sultan Mahmuda\\İstanbul
kilidi gitti.
Diqqət edilsə,
bu şerdə Axısqa, «İstanbulun
kilidi» olaraq mənalandırılır.
Axısqalıların
tarixində sonuncu dövr XIX-XX yüzillikləri
əhatə edir. Bu dövr axısqalıların
tarixində faciəli sürgünlər,
deportasiyalar dövrüdür.
29 oktyabr 1918-ci ildə
Osmanlı imperiyasının dağılmasından
sonra cənub-qərbi Qafqazda ilk dəfə
olaraq «Axısqa hökuməti-müvəqqəti»
yaradılır. Hökumətin başçısı
böyük öndər, mollanəsrəddinçi
Ömər Faiq Nemənzadə olur. Qars şəhəri
bu hökumətin paytaxtı sayılır.
Sözügedən
dövrdə axısqalılar da gürcülərin,
ermənilərin və ingilislərin zülmü
altında əzab-əziyyət çəkirlər.
Həmin dövrə aid sənəd və
mənbələrdə Axısqa türkləri
sadəcə olaraq «müsəlmanlar»,
«türklər», bəzən də
«gürcü-sünnülər» adlandırılır.
Sovet dövründə, yəni, 1944-cü
ildə, Orta Asiyaya məcburi sürgün
ediləndə isə «türklər»,
«azərbaycanlılar» kimi qeyd edilmişdir.
Son dövrlərdə isə mətbuat
və ədəbiyyatda «Mesxeti türkləri»,
«Türk-mesxetlər» kimi göstərilir.
Lap son illərdə isə tarixi adı
ilə, yəni «Axısqa türkləri»
adı altında görünməkdədir.
Bu tarixi ad isə 70-80-cı illərdə
onların Vətənə qayıdış
hərəkatı zamanı öz dəyərini
tapmış oldu.
Rus imperiyasının
türklərə olan kini övladı anasından,
qardaşı qardaşdan ayırdı
və bu zülmün, işgəncələrin
zirvəyə qalxdığı tarix
14 noyabr 1944-cü il oldu. Bu tarixdən Mesxetiyada
deportasiyalar başlanır. 220 kənddən
planlı şəkildə 86 min müsəlman
sürgün olunur. Deportasiya olunanalardan 66, 823
nəfər türk idi [173, s. 13].
Bu tarixdən etibərən
Axısqa türkləri vətənsiz
olaraq Rus şovinizmin pəncəsində
acı günlər çəkdilər.
54 ildir heç bir millət və dövlət
Türkiyə kimi bu topluma sahib çıxmır.
Və indi sayları 400.000-dən çox
olan Axısqa türkləri, Rusiyanın
13 bölgəsinə dağılaraq assimilyasiya
olunmuş şəkildə çalışmaqdadırlar
[68].
Axısqa türklərinin
tarixində onların Vətənə
dönmə mübarizəsi mərhələsi
də əsas yer tutur. Bu mübarizə 70-ci
illərdə daha da sürətlənir.
Nəhayət, 1979-cu il yanvarın 9-da SSRİ
hökuməti axısqalılıarın
istəyi ilə hər hansı ərazidə
məskunlaşma hüquqları haqqında
fərman verir. Gürcüstan dövləti
axısqalıların yenidən bu ərazidə
məskunlaşması üçün belə
bir şərt qoyur ki, onlar mütləq
gürcü dilini və familiyalarını
qəbul etsinlər. Bu da faktiki olaraq axısqalıların
assimiliyasiyasına xidmət edirdi. Gürcülər
Axısqa türklərinin vaxtı ilə
gürcü olduqlarını və islam
dinini qəbul etdikləri məqsədi
ilə həmin şərti irəli sürmüşlər.
Başı bəlalar
çəkmiş axısqalıların
əbədi mübarizə tarixi bu cür
zəngin hadisələrlə doludur. Aşağıdakı
misralarlarda tarixin bu parlaq səhifələri
varaqlanır: Ben Ahıskayım, ben Ahıskayım,\\
Tarihin en parlaq sayfalarına sor \\Ben Ahıskayım
yüzyılın mahkumuyum, \\Şimdi gör
beni, şimdi gör; Moskof geldi, kahramanca dikildi\\
Uğursuz bir günün seherinde yandım,
yakıldım \\Bilmezsiniz, ah bilmezsiniz...\\
Kaç defa burcumdan, bedenimden söküldüm;
Özbek ülkesinde dökülen kan benim \\Ferqane
vadisinde fıqan benim\\ Kardeş hanesinde ansızın
hançerlenen\\ Gözü yaşlı, könlü
yaralı mihman benim; Şimdi qurbetden qurbete
sürülen benim\\ Öz yavrularına çox
görülen benim \\Dost hain çıkdı,
düşman zalim,\\ Ümütleri örümcek
ağına örülen benim... (Y.Zeyrek).
|