Axısqa Gürcüstanın
güneyində yerləşən tarixi
bölgələrdəndir. Bu bölgə
«tayfalar qapısı» adlandırılmış,
zaman-zaman bu əraziyə müxtəlif
türk tayfalarının axını baş
vermişdir. Geostrateji bir bölgə yerləşmiş
Axısqa tarixən türk tayfalarının
keçid nöqtələrindən olmuşdur.
Araşdırıcılar müəyyənləşdirmişlər
ki, Axısqa türklərinin yerləşdiyi
bölgə qıpçaq boylarının
yayılma ərazilərindəndir [209,
s. 35, 36].
Axısqa türkləri
digər azsaylı xalqlardan faciəli taleləri,
dəfələrlə deportasiyalara məruz
qalmaları, mübarizə dolu keçmişi
ilə fərqlənən etnoslardandır.
Axısqa türklərinin dil və etnik
tarixi Gürcüstanın türk dünyası
ilə uzunmüddətli münasibətləri
çərçivəsində araşdırılmalıdır.
VII yüzilliyə aid
«Erməni coğrafiyası»nda Mərkəzi
Qafqazda 53 türk tayfasının olduğu
göstərilir. Əl-Məsudi yazır
ki, Kabq dağlarında çoxsaylı tayfalar
və hökmdarlıq var idi. Bu dağlarda
72 tayfa yaşayır və hər tayfanın
öz hökmdarı, başqalırına
bənzəməyən öz dili var [210,
s. 13].
Maraqlıdır ki,
Gürcüstanın intensiv şəkildə
türkləşməsi dövründə
ərazi iki hissəyə bölünmüşdür:
Kartveloba (yəni, Gürcüoba), Didi Türkoba
(Böyük Türküstan). Bütün şərqi
və qismən qərbi Gürcüstan «Didi
Türkoba»ya daxil idi.
Eramızın II minilliyində
türkdilli Hunlar Şimali Qafqazda görünməyə
başlamış, sonralar onların Gürcüstan
ərazisinə güclü axını
baş vermişdir. Bu axını tədqiqatçılar
Axısqa türklərinin tarixində birinci
dövr (II-VIII əsrlər) adlandırırlar.
Bu dövr çoxsaylı hun-bulqar və digər
türk tayfalarının Gürcüstana
hərbi yürüşləri ilə
bağlıdır [187, № 1-2, 1999, s.
172]. Bu dövrdə basil, onoqur, hun, tuba, avar,
xəzər, bozal, iskit, sak, bulqar, bun, suvar
etnosları cənub-qərbi Qafqazda ciddi
qüvvəyə çevrilirlər.
Hunların Qafqaza geniş
miqyaslı axını IV əsrdə
başlanır. Hərbi-siyasi cəhətdən
əsas rolu qədim bulqar tayfaları oynayır.
V əsrdə hun-bulqar tayfalarından onoqurlar,
saraqurlar, oqurlar, utiqurlar, kutriqurlar, çenlər
və b. cənubi Qafqaza, Gürcüstan və
Azərbaycana hərəkət etdilər
[112, s. 41-68].
Oqorlar, yaxud uqrlar-macarların
əcdadlarıdır. VI əsrdə
onlar Başqırdıstan ərazisində,
Volqa və Ural çayları arasındakı
düzənliklərdə yaşayırdılar
[79, s. 45].
cənubi Qafqazın,
o cümlədən Gürcüstanın
bir çox toponimləri onoqurlarla bağlı
formalaşmışdır. Aspinza rayonunda
Orqor (bəzi sənədlərdə
Orqora) adlı kənd vardır. Onoqur adlı
qalanın da bu ərazidə mövcudluğu
təsdiqlənir [187, s. 164].
Mesxeti vilayətində
hun-bulqar tayfaları ilə bağlı
toponimlərin tərkibində etnik komponent
olan qur adı «oqur ölkəsi»
haqqında məlumatları genişləndirir.
Qurla əlaqədar olan kəndlərdən
biri Azqur adlanır. Azqur Axısqanın quzeyindədir.
Oranın sakinləri oğuzların «Yazqur»
-Yazır boyundandır [207, s. 147]. Gürcülər
bu kəndin adını indi Aükuri (Azkuri)
şəklinə salmışlar. Telavi
şəhəri yaxınlığında
da Aükuri adlı kənd vardır.
Qədim türk tayfaları
bu dövrdə təkcə cənubi Qafqaza
deyil, eləcə də şimala doğru
hərəkət edirdilər. Eftalitlər
- ağ hunlar şimalda göründülər.
Onlara abdel, bəzən isə abdal da deyirdilər.
V yüzilliyə aid Suriya qaynaqlarında abdalların
axını haqqında müəyyən
məlumatlar vardır [159, s. 37; 100, s. 53].
Tobalar qərbi türk
xaqanlığının tərkibində
olan qədim teleslərdəndir. Toba-Tuba
tayfasının adı Axalsıx rayonundakı
Toba, Sxaltuba və Qurutuban oykonimlərində
əks olunmuşdur. Adıgün rayonunda
isə bu tayfanın adı Qaratuban, Kortuban,
Zeduban, Abastuban kəndlərinin adında
yaşayır. Tuba etnonimi Gürcüstanın
digər rayonlarında da qeydə alınmışdır:
Tobaxçi (Şimali Axalsıx rayonu), Xeltubani
(Qori şəhəri yanında), Sxaltuba
şəhəri. Şamaxı rayonundakı
Tuva dağ adı tuba adlı qədim türk
etnonimini əks etdirir [21, s. 192].
Gürcüstanda hunların
tərkibində dolaşan tayfalardan biri də
avarlar olmuşdur. Avarlar (abarlar) Şimali Qafqaz
çöllərində hunların tərkibində
yaşamışlar. Avar etnonimi qədim
türk kitabələrində apar (apurım),
rus salnamələrində obr kimi göstərilir.
Onlar Asiyadan hərəkət edərək
VI əsrdə Mərkəzi Avropada Avar
xanlığını yaratmış,
onun süqutundan sonra Qara dənizin qərb
sahili və Dunayboyu xalqları ilə qaynayıb
qarışmışlar [86, s. 233; 20, s.
15-16]. N.Y.Merpertin verdiyi məlumata görə,
abarlar VI yüzillikdə Şimali Qafqazda yaşamış
və 578-ci ildə savirləri məğlub
etdikdən sonra Zaqafqaziyaya da gəlmişlər
[146, s. 576]. Demək, Azərbaycanda da avar (abar)
etnoniminin (Qusar rayonu ərazisində Avaran
və Avaranqışlaq oykonimləri qeydə
alınmışdır) köməyi
ilə əmələ gəlmiş
toponimlərin real əsası vardır.
Abari kəndi də (Gürcüstanın
Amrolaur rayonu) bu tayfanın adını yaşadır.
Abdal etnonimi Türkmənistan,
Şimali Qafqaz, Gürcüstan, İran və
Türkiyənin toponimlərinin tərkibində
də hazırda işlənməkdədir
[124, s. 14; 156, s. 1]. Azərbaycanda bu etnonimlə
yaranmış 4 oykonimin olması (Abdal -
Ağdam və Tovuzda kənd, Abdalanlı
- Qubadlıda kənd, Abdallı - Oğuzda
kənd, Laçın şəhərinin
1923-cü ilədək Avdallar adlanması)
bu fikri təsdiqləyir [21 c., s. 15]. Gürcüstanın
Bolnisi rayonunda abdallarla bağlı bir çox
oronimlər də qeydə alınmışdır:
Abdalların çalası, Abdallının
yeri, Abdallı güneyi, Abdallının
kolu [79, s. 18].
V yüzilliyin 60-cı
illərində onoqur dövlətini yeni
hərbi-siyasi birlik olan sabir (savir) tayfası
əvəz etdi. Sabirlər digər tayfalar
kimi həmin ərazilərdə təkcə
döyüşmür, həm də tədricən
məskunlaşırdılar. Tədqiqatlar
təsdiqləyir ki, sabirlər Qafqaz hadisələrində,
Bizans-Sasani döyüşlərində
aktiv iştirak etmişlər [178, s. 50, 78].
VI yüzillikdə hun-bulqar
tayfaları avarların zərbələrinə
məruz qalır. Avarlar bu ərazidə
bir müddət hökmranlıq edirlər.
VI yüzilliyin 70-ci illərində
Qafqaz xalqlarının taleyində türk
xaqanlığı başlıca rol oynayır.
Xaqanlığın süqutundan sonra xəzərlərin
dövrü başlanır. Qeyd edilən
mənbələr VII əsrin başlanğıcında
xəzərlərin cənubi Qafqaza çoxsaylı
hərbi səfərləri haqqında
məlumat verir.
Hələ VI yüzilliyin
başlanğıcından Gürcüstana
on bir hun-bulqar tayfası yürüş edir,
bunların arasında tubal və ya tobel tayfası
daha çox nəzəri cəlb edir [147,
s. 56].
Gürcüstanın
türkləşməsində bozal (bazal)
adlanan tayfaların da müəyyən rolu
olmuşdur. IX yüzilliyin ərəb tarixçisi
al-Balazuri həmin dövrün hadisələrini
təsvir edərkən Bazalet adlanan ölkəni
xatırlayır [215, s. 232]. Bu etnosun qalıqları
Gürcüstanın Duşet rayonunda olan Bazalet
və Bozaliane kənd adlarında, eləcə
də Bozalet gölünün adında qalmışdır.
XIX yüzillikdə Adıgün rayonunda da
Bozalet kəndi salınmışdır
[187, s. 164].
V-VI yüzilliklərdə
Gürcüstanda hunların (onoğurlar, sarıoğurlar,
savirlər və b.), VII-VIII əsrlərdə
isə Kartli və Albaniyanın digər
tayfaları ilə birgə 765-ci ildə
Gürcüstanda ərəblərə
qarşı vuruşmuş xəzərlər
və qıpçaqların, daha sonra oğuzların
məskunlaşdığını,
XII əsrin əvvəllərindən
isə buraya 225 min Şimali Qafqaz qıpçağının
(mənbədə: 40.000 ev) köçüb
gəldiyi nəzərə alınsa,
o zaman aydın olur ki, XI-XII əsrlərdə
Kartlidə türkdilli əhali üstünlük
təşkil edirmiş.
V-VI yüzilliklərdə
Gürcüstanın Kartli hissəsində
sarıoğur və onoğurlar da görünməyə
başladılar. Ağafi yazır ki, «Onoğris»
Qərbi Gürcüstanda etnotoponimdir (xalq adından
düzəlmiş yer adı): bu yer adını
qədimdə alıb, o vaxt, çox güman
ki, onoğur adlanan hunlar elə bu yerdə
kolxlarla vuruşub məğlub olmuş,
bu adı abidə və döyüş
qəniməti kimi yadellilər vermişlər
[71, s. 23].
Mənbələr
təsdiq edir ki, VIII yüzillikdə xəzərlərin
Gürcüstanda nüfuz dairəsi genişlənir.
L.Mroveli «Jiznğ kartliyskix üarey»
əsərində yazır ki, VII əsrin
birinci yarısında Gürcüstanda türk
əhalisi üstünlük təşkil
edirdi, bütün kişi və qadınlar
xəzər (gürcücə "xazaruli")
dilində (türk dili-İ.K) danışırdılar
[147, s. 27; 25, s. 16].
«Kartlis tsxovreba»da
göstərilir ki, savirlərin VI yüzillikdə
və xəzərlərin VII yüzilliyin
əvvəllərindəki hücumlarından
sonra Kartlidə 6 dildə danışmağa
başladılar: kartuli (gürcü), xazaruli
(xəzər), somxuri (erməni), asuruli (süryani),
ebrauli (yəhudi) və bredzenuli (yunan) [128,
s. 16]. Elə buna görə də tədqiqatçılar
haqlı olaraq «Qafqazı dillər və
xalqlar diyarı» adlandırırlar [210,
s. 119].
Göründüyü
kimi, Gürcüstan ərazisində məskunlaşan
türk tayfalarının hər birinin bir-birindən
fərqlənən dili olmuşdur. N.A.Baskakov
bu xüsusdə yazır ki, hun dövründə
türk dilləri artıq çoxlu qəbilə
dilləri ilə təmsil olunmuşdu ki,
onların r-l dillərinə (yəni, oğuzların,
onoğurların, sarağurların, kuturğurların
- qədim avarların, sabirlərin, bulğarların
və indiki çuvaşların babalarının
dilləri) və z-ş dillərinə
(yəni, oğuzların dilləri) ayrılması
prosesi gedirdi [86, s. 155].
|